11-mavzu. Landshaftshunoslikdagi asosiy ilmiy yo’nalishlar. Amaliy landshaftshunoslik Reja

Landshaftlar geofizikasi ham landshaftlar geokimyosi kabi landshaftshunoslikdagi katta bir ilmiy yo‘nalishdir. Landshaftlar geofizikasi landshaftlarga xos bo‘lgan eng umumiy fizikaviy jarayonlar va hodisalarni o‘rganadi. Bu jarayon va hodisalarning o‘zaro aloqadorlik va bog‘liqlik qonuniyatlarini aniqlash ham ushbu yo‘nalishning asosiy vazifalaridan biridir. Landashaftlarni o‘rganishda geofizika tadqiqot usullaridan foydalanish landshaftlarning hozirgi holatda dinamikasiga va rivojlanishiga xos bo‘lgan xususiyatlarini aniqlashda yaxshi natijalar beradi. Bu esa, o‘z navbatida, tabiatni kuzatib turish (geografik monitoring), muhofaza qilish va tabiat boyliklaridan oqilona foydalanish masalalarini hal qilishda katta ahamiyat kasb etadi.
Landshaftlar uchun umumiy bo‘lgan va fizika fani o‘rganadigan fizikaviy xossalarga massa, ichki energiya, optikaviy va radiofizikaviy xossalarni, ularning makon va zamonga taalluqli xususiyatlarini misol keltirish mumkin. Shu xossalarni o‘rganish orqali landshaftlarni o‘zinigina emas, balki ularning komponentlarini ham ta'riflab bersa bo‘ladi. Masalan, havo, suv yoki o‘simlikning optikaviy va radiofizikaviy xususiyatlarini o‘rganish kabi. Ammo, landshaftlarga xos bo‘lgan fizikaviy xususiyatlar va jarayonlar shu landshaftlarni va ularning komponentlarini yanada kichikroq yoki tuzilishi jihatidan yanada oddiyroq bo‘lgan qismlarga bo‘lib o‘rganishni taqozo qiladi. Landshaftlarning bunday o‘zining fizikaviy xususiyatlari jihatidan bir xil va bir butun bo‘lgan, oddiy qismlarini N.L.Beruchashvili (1986, 1990) geomassa deb atashni tavsiya qiladi.
Geomassalar sifat jihatidan turli jismlar bo‘lib, bir-biridan massasi bilan, zamonda va makonda o‘zgarib turish tezligi bilan farqlanadi. Landshaftlarning geomassalari ularning komponentlaridan moddasining bir xilligi bilan ajralib turadi va landshaftlarda ro‘y beradigan jarayonlarda turlicha rol o‘ynaydi. Bularga aeromassa, fitomassa, zoomassa, mortmassa, litomassa, pedomassa, gidromassa kabilar kirib ularning barchasini qamrab ola oladigan atama sifatida geomassa ishlatiladi.
Geomassa biror komponentning hammasini to‘la qamrab ola olmaydi. Masalan, pedomassa atamasi tuproq tarkibidagi mayda tuproq zarrachalari va chirindigagina yoki tuproqdagi organik va mineral aralashmagagina taalluqlidir, xolos. Tuproq tarkibidagi namlik, havo, mayda tosh bo‘laklari, ildizlar va tirik mavjudotlar pedomassaga kirmaydi. Landshaftlardagi tuproq esa pedomassa bilan birga gidromassa (tuproqdagi namlik)ni, litomassa (tuproqdagi mayda toshlar)ni, fitomassa (o‘simlik ildizlari)ni va zoomassa (tirik mavjudotlar)ni qamrab olishi mumkin.
Aeromassa tushunchasi ham landshaft doirasidagi faqat quruq havogagina, ya'ni gazlar aralashmasigagina taalluqlidir. Havo tarkibidagi suv bug‘lari chang zarralari kabi aralashmalar aeromassaga kirmaydi.
Landshaftlar geofizikasida geomassadan kattaroq birlik hisoblangan geoqatlam tushunchasi ham mavjuddir. Geoqatlamlarga, shu tushuncha muallifi N.L.Beruchashvili (1990) eng oddiy tabiiy geografik komplekslarning ko‘ndalang kesmasida ajratiladigan va o‘ziga xos geomassalarning yig‘indisi va nisbati bilan tavsiflanuvchi qatlamlarni kiritadi. Har bir geoqatlam boshqasidan tarkibi, teksturasi va strukturasi bilan farqlanadi.
Geoqatlamlarning teksturasi eng zarur geofizikaviy xususiyatlardan biri bo‘lib, unga ko‘pincha quyosh radiatsiyasining kirib kelishi, yog‘in-sochinlarning tutilib qolishi kabi jarayonlar bog‘liq bo‘ladi. Odatda, biz ishlatadigan tushunchalardan biri tuproq strukturasi landshaftlar geofizikasi nuqtai nazaridan qaraganda tuproqning ayrim qatlamlari uchun tekstura hisoblanadi.
Geomassalar ham, geoqatlamlar ham landshaftlarning hosil bo‘lishi, shakllanishi, tuzilishi va ulardagi modda va energiya almashinishini geofizikaviy tadqiq qilish uchun muhim bo‘lgan qismlardandir. Landshaftlar geofizikasining muhim vazifalaridan biri tabiiy geografik komplekslarning makon va zamonda tutgan o‘rni va holatini chuqur tahlil qilishdan iboratdir. Chunki makon ham, zamon ham fizikaning asosiy tushunchalari qatoriga kiradi.
Landshaftshunoslikdagi yangi yo‘nalishlardan yana biri tizimli yondoshishdir.
O‘z tadqiqot obyektini tizim deb e'tirof etish va uni tadqiq qilishda tizimli yondoshish g‘oyasining tabiiy fanlarga, shu jumladan tabiiy geografiyaga ham kirib kelishi, avstriyalik biolog olim Lyudvig fon Bertalanfi tomonidan 20-asrning 30-yillarida tizimlar umumiy nazariyasining ishlab chiqilishi bilan bog‘liq bo‘ldi. Bu nazariyaning yuzaga kelishi fanlarning bo‘linib ketishi jarayoniga qarama-qarshi ularni bitta umumiy metod yordamida birlashtirish masalasi bilan bog‘liq edi. Haqiqatdan ham, tizimlar umumiy nazariyasi alohida-alohida hodisalarni emas, balki ularning tizimini o‘rganishni, tizimlarni boshqarishning tamoyillarini belgilash va tadqiqot obyektlari bilan o‘xshashliklarini aniqlashni talab qiladi.
Tizimli yondashish g‘oyasining asl mohiyati o‘rganish obyektining xususiyatlarini uning qismlaridagi xususiyatlari asosida tadqiq qilishdan iboratdir.
70-80 yillarga kelib bu ta'limot ko‘pchilik geograflarni ham qiziqtirib qoldi. Bunga misol qilib D.Harvey (1969), R.Chorli va B.Kennedi (1971), A.Yu.Reteyum (1972), I.Krxo (1976), K.N.Dyakonov (1975), Ya.Demek (1977), V.B.Sochava (1978), P.Xagget (1979), V.N.Solnsev (1981), R.Djonston (1987) va boshqalarning ilmiy ishlarini keltirish mumkin.
R.Chorli va B.Kennedining "Tabiiy geografiya. Tizimli yondoshish" (1971) nomli asarida butun borliq turli katta-kichiklikdagi, o‘zaro ta'sir va aloqada bo‘lgan, kichiklari kattalarini hosil qiladigan tizimlardan iborat ekanligi ta'kidlangan. Ularning fikricha, tabiiy geografiya asosan to‘rt turdagi tizimlarni o‘rganadi. Bular:
1) morfologik tizimlar,
2) kaskadli tizimlar,
3) "jarayon-javob" turidagi tizimlar,
4) boshqariladigan tizimlardir.
Yerning landshaft qobig‘ida kechadigan turli jarayonlarni o‘rganishda tizimlar nazariyasini qo‘llashga harakat qilgan taniqli chex olimi Yaromir Demek (1977) ham tizimlarning shu to‘rt turini e'tirof etgani holda tabiatda funksional aloqalar tavsifiga qarab, tizimlarning yana uch xilini ajratish mumkinligini aytadi, ya'ni:
1) chegaralari modda va energiyaning kirib kelishi va chiqib ketishiga yo‘l qo‘ymaydigan alohida tizimlar. Bunday tizimlar faqat laboratoriya sharoitidagina hosil qilinishi mumkin;
2) chegaralari faqat moddaning (energiyaning emas) kirib kelishiga va chiqib ketishiga to‘sqinlik qila oladigan berk tizimlar;
3) atrof - muhit bilan modda va energiya almashinib turadigan ochiq tizimlardir.
Ayrim geograflarning fikriga qaraganda, o‘z tadqiqot obyektini tizim deb qabul qilish va uni tadqiq qilishda tizimli tahlildan foydalanish tabiiy geografiyaga ilmiy bilishning yangi bir metodologik yo‘nalishi sifatida kirib keldi. Lekin bu yo‘nalish yuzaga kelishidan ancha avvalroq ham ko‘pgina tabiatshunos olimlar, jumladan V.V.Dokuchayev, A.A.Grigoryev, L.S.Berg, S.V.Kalesnik va boshqalar, garchi "tizimli yondoshish" yoki "tizimli tahlil" jumlalarini ishlatmagan bo‘lsalar ham, obyektning bir butunligini, uning tarkibiy qismlari orasida o‘zaro ta'sir va aloqadorliklar mavjudligini doimo ta'kidlab kelganlar. Landshaftshunoslardan S.O.Zauer (1925) ning "Landshaftda birgalikda mavjud bo‘lgan obyektlar o‘zaro ta'sirdadir" yoki N.A.Solnsev (1949) ning "geografik landshaft qonuniy tuzilishga ega bo‘lgan kichikroq tabiiy hududiy komplekslar tizimidir" deb yozishlari landshaftlarning tahlili ham tizimli tahlilning bir ko‘rinishidir, degan xulosaga olib keladi. Demak, tabiiy geografiyaning obyekti, u geografik qobiq bo‘ladimi, tabiiy geografik rayon, landshaft yoki fatsiya bo‘ladimi, baribir o‘z tuzilishiga ko‘ra tizimlardir. Balki shuning uchundir, tabiiy geograflar geotizim atamasini to‘g‘ridan-to‘g‘ri tabiiy geografik kompleks yoki landshaft atamalarining sinonimi sifatida ishlatmoqdalar. Bundan tashqari, geografik adabiyotda tizimlar nazariyasi bilan landshaftshunoslik nazariyasining yaqinligi (N.A.Gvozdetskiy va b., 1970), tizim va landshaft tushunchalarining bir-biriga yaqinligi (A.Yu.Reteyum, 1972) haqida, yoki landshaftlarni tavsiflash tizimli izlanishlarning bir xilidir (E.G.Kolomis, 1971), tabiiy geografiya landshaft deb ataladigan tizimlar haqidagi fandir (V.N.Solnsev,1981) kabi o‘xshash fikrlar uchraydi. Bu borada A.G.Isachenko (1991) esa to‘g‘ridan-to‘g‘ri geokompleks atamasining o‘rniga geotizim atamasini ishlatish maqsadga muvofiq deb hisoblaydi. Ushbu muallif bu atamalarning izohini tahlil qilar ekan, "kompleks" so‘zi lotinchadan, "tizim" (ya'ni "sistema") so‘zi esa grekchadan kirib kelganligi va ularning mazmunlaridagi farqlarni ilg‘ab olish qiyinligini eslatib o‘tadi. Buni biz L.Bertalanfi (1969) bergan tizim tushunchasining eng qisqa va lo‘nda izohidan ham ko‘rishimiz mumkin, ya'ni "tizim - bu o‘zaro ta'sirda bo‘lgan elementlar kompleksidir".
Taniqli kartograf olim K.A.Salishev (1978) ham tizimli kartografiya masalalariga bag‘ishlangan ilmiy maqolasida hozirgi vaqtda geografiyada "kompleks" va "tizim" atamalarini har xil tushunish uchun ishonarli asoslar yo‘qligini ta'kidlab, geografik tadqiqotlarning asosiy obyektlari - tabiiy va sotsial-iqtisodiy komplekslar va ularning komponentlari tizimli yondoshgan vaqtda shunga mos holda tabiiy va sotsial-iqtisodiy tizimlar va ularning qismlari deb qaralmoqda deb yozadi. Uning fikricha, tabiiy va sotsial-iqtisodiy tizimlarning ikkalasi ham hududiy bo‘lganligi uchun ikkovini ham bir nom bilan geotizim deb atash mumkin. A.F.Aslanikashvili va Yu.G.Saushkinlarning (1975) fikri ham shunga mos, ya'ni "geotizimlar - tabiiy - ijtimoiy hosilalardir". Ammo, keyinchalik Yu.G.Saushkin (1980) bu masalada boshqacharoq tasavvurga ega ekanligini ma'lum qiladi. Uning yozishicha, har bir geografik fan hududiy tizim ko‘rinishidagi o‘z moddiy obyektini o‘rganadi. Masalan, geomorfologiya - relyef tizimlarini, gidrologiya - suvlar tizimlarini, biogeografiya - hayot tizimlarini, iqtisodiy geografiya - aholi joylashishi, shaharlar, iqtisodiy obyektlar tizimlarini, tabiiy geografiya - tabiiy territorial komplekslar va h.k. Demak, tabiiy geografiya ham o‘z obyekti bo‘lgan tabiiy geografik komplekslarni geotizim deb qabul qilish mumkin.
Ushbu masala yuzasidan V.B.Sochava (1978) geotizim atamasini geokompleks atamasi o‘rnida ishlatilishi yoki ularni sinonim so‘zlar deb qabul qilinishi geotizim tushunchasining mazmuniga mutlaqo mos emasligini va bu xalqaro atamashunoslik normalariga ham to‘g‘ri kelmasligini ta'kidlab o‘tadi. Ammo, uning bu fikridan tabiiy geografik komplekslar geotizimlar emas ekan degan ma'no chiqmaydi. Balki, tabiiy geografik komplekslar ham geotizimlardir, ularning ma'lum bir sinfidir yoki kategoriyasidir. "Tizim" tushunchasining "kompleks" tushunchasiga nisbatan kengroq tushuncha ekanligini A.G.Isachenko (1991) ham e'tirof etar ekan, har qanday tabiiy geografik kompleks tizimdir, ammo hamma tizimlar ham tabiiy geografik kompleks bo‘laolmaydi degan fikrni bildiradi.
Tabiiy hududiy tizimlar haqidagi g‘oyaning rivojlanishi haqida fikr yuritgan K.N.Dyakonov (1976) hozirgi vaqtda geotizim tushunchasi uch xil ma'noda ishlatilayotganligini aytadi. Uningcha, birinchi xil geotizimlarga eng oddiy tabiiy geografik komplekslar (fatsiyalar) kirib, ularning bir butunligi asosida modda va energiyaning vertikal oqimi yotadi. Ikkinchi xil geotizimlarga geografik landshaftlar kiradi. Uning bir butunligi modda va energiyaning gorizontal oqimlari hukmronligi bilan belgilanadi. Uchinchi xil geotizimlarning mavjudligi asosida esa modda va energiyaning bir tomonga yo‘nalgan oqimi yotadi. K.N.Dyakonovning (1975) o‘zi ham ana shu uchinchi xil ma'no tarafdoridir. Uning yozishicha, "mavjudligi asosida moddaning bir tomonlama yo‘nalgan oqimi yotgan, bir butunlik xususiyatiga ega bo‘lgan tabiiy birliklar geotizim deb ataladi".
N.A.Gvozdetskiy (1979) esa tabiatda obyektiv mavjud bo‘lgan tipologik, regional va funksional tabiiy geografik komplekslar uch turdagi geotizimlardir deb hisoblaydi va obyektni o‘rganishdagi tizimli yondoshish landshaftshunoslik va tabiiy geografik rayonlashtirishning o‘rnini bosishi uchun emas, balki ularga qo‘shimcha, ularni to‘ldirish uchun xizmat qilishi kerak degan xulosaga keladi.
Tabiiy geografiyaga tizimli yondoshishni joriy qilish tarafdorlaridan biri V.N.Solnsev (1981) geotizim tushunchasini har kim har xil talqin qilayotganligini inobatga olib, "tizimli yondoshish o‘z mohiyati bilan fanda qandaydir bir mutlaq yangilik va odatdan tashqari hol emas, balki muayyan problemani hal etishda olimning ixtiyoridagi vositalardan ustalik bilan foydalanishni bilishdir" deb yozadi. Uning fikricha, geografiyaning obyekti va tushunchalarining o‘ziga xosligi va murakkabligini hisobga olmay turib, tizimli yondoshishni mexanik tarzda, nomigagina tadbiq qilishga berilib ketmaslik kerak.
Tabiiy geografiyada tizimli yondoshish masalasiga ingliz geograflari ham anchagina ehtiyotkorlik bilan qaraydilar. Masalan, E.Djons (1980): "tizimli tahlil qanchalik zamonaviy va jozibali tuyilmasin baribir u geografiyaning fundamental muammosiga eskicha yondoshishga bo‘lgan yangicha munosabatdir" - deb yozadi. R.Djonston (1987) esa hozirgi tizimli yondoshish eskicha yondoshishdan farq qilsa ham, eski vinoni yangi bochkaga quyishga o‘xshaydi deydi.
Chizxolm (1967) bu masalaga o‘zining salbiy munosabatda ekanligini qat'iy bildirib, tizimlar umumiy nazariyasini "fikrni chalg‘ituvchi nomunosib qiziqishdir" deb ta'kidlaydi.
O‘rganish obyektini tizim deb qarash uchun u asosan to‘rtta talabga javob berishi kerak bo‘ladi:
1) obyektning o‘zi butun bo‘lishi bilan bir vaqtda qismlardan, ya'ni kichik tizimlardan tuzilgan bo‘lishi kerak;
2) kichik tizimlarni bir butun tizimga birlashtirish tadqiqotning maqsad va vazifalarini belgilashga yordam berishi lozim;
3) tizimning qismlarini o‘zaro aloqalarini belgilab beruvchi tavsiflari mavjud bo‘lishi kerak;
4) tizimning o‘zi bironta kattaroq tizimning qismi bo‘lib xizmat qilishi kerak.
Tabiiy geografik komplekslarning har biri tizim deb atalishi uchun zarur bo‘lgan belgilarga egadir va yuqoridagi talablarga to‘la javob beradi. Masalan, har bir tabiiy geografik kompleks o‘zidan katta bo‘lgan kompleksning bir qismidir va o‘zidan kichik bo‘lgan komplekslardan tashkil topgandir. Har bir tabiiy geografik kompleksning tarkibiy qismlari orasida o‘zaro ta'sir va aloqadorliklar mavjuddir va natijada ular bir butunlik xususiyatiga egadir. Va nihoyat, har bir tabiiy geografik kompleks atrof-muhit bilan o‘ziga xos aloqadorliklarga egadir. Bu V.B.Sochava (1978) tomonidan berilgan geotizim tushunchasining izohiga ham mos keladi. U geotizimlarni "alohida, o‘ziga xos boshqaruvchan tizimlar sinfidir, unda tabiatning barcha komponentlari bir-biri bilan bog‘liq va o‘zaro aloqadadir hamda ma'lum miqdorda bir butun obyekt sifatida fazo bilan va kishilik jamiyati bilan o‘zaro ta'sirdadir" deb izohlagan edi. Demak, Yer yuzasida obyektiv mavjud bo‘lgan barcha tabiiy geografik komplekslarni, geografik qobiqdan tortib, to fatsiyagacha barchasini geotizim deb hisoblash mumkin. Ularning har biri dinamik geotizimlardir. Ular tashqi omillar va o‘ziga xos bo‘lgan bir butunlikni yaratuvchi ichki jarayonlar ta'sirida shakllanadi, mavjudlik qiladi va o‘zini o‘zi muttasil rivojlantirib turadi.