11-Tema: Qarama-qarsılıqlar sheshiminde ádalatlılıq kriteriyaları

11-Tema: Qarama-qarsılıqlar sheshiminde ádalatlılıq kriteriyaları
Joba:
1. Mámile mádeniyatı jáne onıń mazmun-mánisi.
2. Baylanıs qaǵıydaları hám faktorları.
Tayansh túsinikler: mentalitet, mámile mádeniyatı, informaciya, baylanıs
mádeniyatı, astarlı sóz, jerkish, behurm-Tema:at qılıw, jaqsı xulqli, zeyinli,
ruwxıylıqlı, bárkámal perzentti tárbiyalaw, insaniy qádıriyatlar.
Ózbekler mentalitetida mámile mádeniyatı kópshilik jaǵdaylarda óz-ara sálem-álik
qılıw, jaǵday soraw, shańaraqtaǵı jaǵday boyınsha informaciyalarǵa qızıǵıwshılıq kórsetiw sıyaqlı kórinislerde kórinetuǵın boladı. Biraq negizi mámile mádeniyatı - ózge insanǵa bolǵan munasábet mádeniyatı menen belgilenedı. Tek sálem-álik etkendegiga emes, bálki turmıs tártibinde, hár kúnlik turmıs formasında insanǵa kórsetiletuǵın húrmetli hám izzetli, shın júrekten hám tuwrı munasábetti ańlatadı. Ishki mádeniyatqa iye bolǵan adamǵana hár túrli jaǵdaylarda hár qanday basqa insanǵa salıstırǵanda turaqlı tuwrı, shın júrekten hám anıq munasábet kórsete aladı. Baylanıs mádeniyatı insannan basqa insanǵa salıstırǵanda mudamı bir tegis munasábet kórseimidjiwin talap etedı. Qarsıńızde turǵan adam boymi, qambag'almi, awıllıqpa, yamasa qalalıqpa, lawazımlıma, yamasa ápiwayı oqıtıwshıma, bunnan qaramastan oǵan tuwrı munasábet kórsete alıw haqıyqıy adamgershilik kriteryası bolıp kelgen. Biraq baylanıs mádeniyatı insannan óz ústinde úzliksiz jumıs aparıwdı talap etedı. Baylanıs mádeniyatı óz - ózinden vujudga kelip qalmaydı.
Turmısda kóbinese adamlar arasındaǵı baylanısde olardıń rásmiy, jaǵımpaz, menmenlik-hawalı munasábetleri gúwası bólemiz. Geyde insan joqarı mártebege eriwse, ol ózin basqalardan artiqmashliǵin kórsetiw ushın, kópshilik menen sálem-álik de etpey qóyadı. Túp mádeniyatda bolsa kerisinshe, insannıń qanshellilik mártebesi kóterilse, sonshalıq ápiwayı insanlarǵa ózinıń jaqınlıǵın kórsetiw zárúr esaplanadı. Usınıń menen birge álpayımlıq, xalimlik, ashıqlıq, shın júrektenlik, tuwrılıq hám basqa bir neshe principler ullılanadı hám targ'ib etiledı. Yamasa, jigit tárep qudalar qız tárepdagilarga sal joqarıdan turıp, buyrıq berip sóylesedı.
Boyvuchcharoq aǵayınlar ózinıń materiallıq tárepden mútáj aǵayınlarına salıstırǵanda kerilib, basqa tárepden olardıń materiallıq tárepinen uyalibroq munasábet kórsetiwedı. Bunday jaǵdaylardıń barlıǵı - nadurıs jaǵdaylar esaplanadı.
Sonday eken, real turmısda, adam jasligidanoq baylanıs mádeniyatına tiyisli belgili insaniy qádıriyatlardıń buzilayotganligi menen to'qnash keledı. Aqıbette, bala turmısında eki qıylı standartlar jaǵdayı payda boladı. Bir tárepden, bala álpayım bolıwı kerek. Ekinshi tárepden bolsa, átirapındaǵı kópshilik adamlar, hátte-ki bawırlas hám húrmetli kisiler de bul tártip-qaǵıydalarǵa ámel etpeydı.
Mısalı, so'kiniw- er adamlar ámel etpeytuǵın nadurıs jaǵday, shirkin - hayallar ámel etpeytuǵın nadurıs jaǵday. Ul balalar ፆ so'kinishፅni ádetde óz ákelerinen miyraslar etip aladılar. Kópshilik so'kiniw jamanlıǵın biledı, biraq isletaberadı. Onıń jaman ádetligin oylap da kórmeydı. Onı isletgende betarbiya adamlar ishki namıs sezim etedı, negizi birovlarni muqatıw, olardı mensimewshilik, birovlarga azap jalǵawayotganligini bilmaydı. Hayallar bolsa geyde óz perzentlerin ǵarǵap turıp
olarǵa jumıs buyıredı, yamasa olardı jazolaydı. Negizi hayal kisige mayinlik, mehribanlıq tán bolıwı kerekligin olar esten shıǵarıp qoyıwadı. Eger, rasında da menen qandayda bir qolaysız hádıyse júz bersa, olar kuyinishi anıq. Biraq til hámme zattı kótereveradı dep, awi’zlerine erk berip jiberiwedı. Turaqlı jerkib, behurmat etip, tek ozınikini ótkerip, balanıń erkini bo'g'ib jaqsı xulqli, zeyinli, ruwxıylıqlı, bárkámal perzentti tárbiyalap bolmaydı.
Sonday eken, baylanıs hám mámile mádeniyatı ne hám konflikt jaǵdaylarda mine sol mámile mádeniyatı talaplarına ámel etiw qarama-qarsılıqtı engishga kómek beredıme, degen sorawlar aktuallıq kásip eta baslaydı. Mámile mádeniyatı boyınsha bilimler qarama-qarsılıq ishinde táreplerdı bir-birine jaqınlastırıw, olar arasındaǵı baylanısti jańatdan bir sistemaǵa túsiriw, táreplerdıń óz-ara informaciya alıwların kiyim-kensheklestiriw ushın xızmet etedı.
Mámile mádeniyatı birovni esitiw hám birovga óz informaciyaların tuwrı etkazish qaǵıydaları hám tártiplerinen ibarat esaplanadı. Sol sebepli, konflikt sheshimi tártiplerine mámile mádeniyatı boyınsha belgili qaǵıydalar kiritiledı.
Mámileni úyrenıń!
Jıllı mámile maydanınan 10 maslaxat
Adamlar bazan bir- birlerin tushunmaydı yamasa óz oy- fikirlarini anıq
ańlatpalay almaydılar. Olardıń bir- birin tushunmasligi bolsa konfliktke alıp keliwi múmkin. Tómende jıllı mámile hám qanday etip hamsuhbatni tuwrı túsiniw hám oǵan óz jollıqńızdı anıq anglatish boyınsha 10 máslahát keltirilgen.
1. Sáwbet ushın qolay, tınısh hám tuwrı jay tańlaw.
Mashqalanı tánepis waqtı daǵı tar karidorda, sabaqǵa eki minut waqıt qalǵan
waqıtta, shawqım arasında, bala yig'lab turǵanında, opponentingiz jumısqa
shoshayotgan waqıtta, ol pacient bolǵanda sheshiw mushkil. Hamsuhbatingiz hám ózińiz tınısh, hesh kim irkinish bermeytuǵın, ekińiz basqa jayǵa asıqmay, asıqpay sáwbet quradıgan jay bar ekenligine isenim bolıń. Sáwbet ushın qolay jay bolsaǵana, tárepler arasındaǵı baylanısıw ushın sharayat jaratılǵan boladı.
2.Sáwbetlesinizdıń gáplerin bólmeń.
Sizdıń úzliksiz sóylewińizdı dıqqat menen esitiw qıyınshılıqlı. Sol sebepli, hamsuhbatingizga da sóylew imkaniyatın beriń jáne onıń sózlerin bolmay, taqat-qánaatmenen tıńlań. Biziń izertlewler sonı kórsetedı, 30 sekundlik tınıshlıq ele hesh kimdıń janına abay solmagan. 5-10 minutlıq tınıshlıq da ele hesh kimdıń ólimine sebep bolmaǵan. 10 minut birovni esitip, mashqalanı sheshiw, onı hár 5 minutda bolıp, oxir aqıbet hesh nársege iye bolmawdan ábzal bolıp tabıladı. Siz tárepingizdan kórsetilgen únsizlik menen esitiw- opponentingizga jóneltirilgen Senıń sózleriń men ushın zárúrlidırፅ degen informaciyanı ózinde jıynaydı. Eger siz unung sózlerin sorawlar, gápler, astarlı sóz, qochirimlar menen buzaversangiz- sonday eken, siz óz oppontentingizda sen da, senıń sózleriń de men ushın zárúrli emes, men ózim hámme zattı bilemen, negizi senıń sózleriń ótirikፅ degen qarawda ekenligińizdı nomoyon etedı. Senıń sózleriń ótirikፅ degen sózlerdı isletmasangiz da bunday háreketler áne sonday qabıl etiledı. Biraq sezimler, qarawlar, pikirler, juwmaqlar adamlar bir tárepke qarasa da, y'aniy bir zattı talqılaw qilsa da, túrlishe bolıwı múmkinligin biz bilamiz.
Sonday eken, opponentingiz sizdan ózgeshe qarar hám juwmaqlarǵa kelgen bolsa, bul- unung ótiriki emes, bul unung jeke juwmaǵı bolıp tabıladı. Sizdıń wazıypańız áne sol juwmaqlardı bilip alıp, óz juwmaqlarıńız menen salıstırıw, olar arasındaǵı ulıwmalıqqa tayanishdan ibarat bolıwı kerek. Sizdıń de sóylew gezegińiz keledı. Aldın esitiń, keyin sóyleń. Hamsuhbatingizni sózlerin bolǵanda ol pikirin jıynay almaydı, olarda úzilis payda boladı, bunıń áqibetinde siz olardıń túp pikir hám qarawların betartib qilasiz, tap sonday informaciyalar sizge betartib keledı, bazi zárúrli pikirler tınıshsızlanıw arasında yoqolib da ketedı. Opponentińiz ushın zárúrli bolǵan pikirdı jıynap, sizge uzatıw - talay mushkil bolǵan wazıypa. Siz unung sózlerin bolsańız - mine sol zárúrli informaciyadan juda bolıp qalıwıńız múmkin.
Nátiyjede, nadurıs juwmaqlardı etiwińiz múmkin. Sol sebepli, opponentingizning
sózlerin bolmay, tınısh esitiwge ádetlenıń.
3. Sabir Taqat - qánaatlı bolıń!
Geyde óz pikirin tuwrı ańlatpalap gáp búydew ushın da waqıt kerek. Konflikt
ishine kirgenlerge tán bolǵan ayrıqshalıqlardan biri pútkil dardıni dasturxan etip, konkret konfliktke baylanıslı bolmaǵan informaciyalardı bir basınan asıqpay tartıs procesine tartıwdan ibarat.
Siz -bunı bilesiz. Biraq ol- bunı ele bilmaydı. Sebebi ol konflikt sheshimi boyınsha bilimlerdı o'qimagan. Sol sebepli, áyne siz taqat hám qánaatlı bolıwıńız talap etiledı. Usınıń menen birge, áyne siz, óz opponentingizni qánaatlı bolıwǵa baxs processinde úyretiwińiz kerek. Eger usı siz talqılaw jetip atırǵan sorawǵa baylanıslı bolmaǵan informaciyalar, keyipler hám sezimler sáwbet procesine tortila baslansa, siz-Konfliktıs, mimika, sózler degi neytrallıq hám bosiqlik menen, onı ayblamasdan, opponentingizni, talqılaw atırǵan máselege qaytıwdı ótinish etiń. Biraq ol bır jola óz emociyalarini talqılaw atırǵan mashqalaǵa qarata almasligi, shetke shıǵıp ketaverishi anıq. Sol sebepli, siz bir neshe márte, bosiqlik hám húrmet menen, talqılaw máseleleri sheńberinde oylawdı talap etesiz. Álbette, Konflikt ishindegi emociyalar konflikttiń qaysı dárejede tereńlesip ketkenligine baylanıslı. Usınıń menen birge, er adam hám hayal psixologiyalıq reń-barangligi máselelerdı óz názerińizge alıwǵa tuwrı keledı. Biziń ózbek hayalları, óz sózleri hám pikirlerine bolǵan itibardı negizi onsha kutmaydı, sol sebepli qandayda bir- bir qolay jaǵday payda bolsa, bar emociyalarni, jılaw - sig'i menen to'kib saladı. Olar ushın óz emociyalarini to'kib salıw, siz olardı únsizlik menen esitiwingizdan áhmiyetlilew bolıp tabıladı.
4. Dene imidjine qulaq saliń.
Biz sáwbet processinde tek sazlar menen informaciya jalǵawmaymiz. Sáwbet processinde biziń dene háreketlerimiz, mimikamiz, Konfliktısımız xarakteri ( tómen, tınıq, arqayın Konfliktıs, yamasa shawqım, qopol abaylı, agressiv Konfliktıs), bulardıń barisi zárúrli áhmiyetke iye boladı hám belgili bir maǵlıwmatlardı oppontetingiz, yamasa ózińiz, jaǵdayıńız hám sezim- tuyg'laringiz haqqında qarsında turǵanlarǵa uzatadı. Sol sebepli, sáwbet processinde ozingizning oppontentingizning dene imidjine itibar menen qaray, olardı tuwrılaw júdá zárúrli. Eger siz nogoh óz dene imidjińiz arqalı ፆ abayፅ signalların uzatsangiz, qarsıngizdagi adam áyne abaymsignallardı qabıl etedı hám ózi de sizge qarsı umıtılıwǵa ótedı. Sol sebepli, urıs hám jánjel jaǵdayında Sen maǵan abay etdıngmi?! degen soraw kelip shıqsa - yu, opponent Men bunday gáp aytqanım joqፅ, desa, sonday eken ol jaǵdayda dene imidji islegen boladı.
5. Itibar menen tıńlań!
Opponentingiz sizdı esitiwińizdı qáleydı. Sebebi ol sózler arqalı óz pikiri, o'yi,
sezimlerin sizge jetkiziwshi. Qarsıngizdagi adam ushın sizdıń qulaq tutıp unung sózlerin esitiwińiz júdá zárúrli. Siz onı esitsangiz, ol qandayda bir bir dárejede óz húrmeti bar ekenligine iqror bóle baslaydı. Sizdıń itibar menen esitkenıńiz onıń sezimlerin tınıshlantıradı.
6. Lekciya oqimań.
Siz menen sáwbetlashganda adamlar óz pikir hám ayların sizdıń ongingiz hám kewilingizga jetkizip beriw ushın gápiradılar. Eger bul adamlarǵa sizdıń máslahátińiz zárúr bolsa, Máslahát beriń, deydıler. Eger olarǵa sizdıń sın pikirińiz hám tastıyıǵıńız kerek bolsa, olar ózleri sizdan so'raydılar. Hamsuhbatingiz gápleri onı tárbiyalaw ushın sıltaw bola almaydı. Ulıwma qandayda bir ret ózge adamlardıń .
Meni sın pikir etińፅ dep so'raganlarini esitkenmisiz! Hátte kishkene balalardı da sın pikir qilsangiz, olar sizdan o'kinib qaladı. Sonday etip, konflikt degi baylanıs mádeniyatınıń tómendegi talapları ;
1. Sáwbet ushın qolay, tınısh hám tuwrı jay saylań.
2. Hamsuhbatingizni gáplerin bo'lmang.
3. Taqat - qánaatlı bolıń.
4. Dene imidjine qulaq saliń.
5. Itibar menen tıńlań.
6. Lekciya oqimań.
7. Ashıq hám anıq sorawlardan paydalanıń.
8. Hesh nárse usınıs etpeń.
9. Ózińizdı qadaǵalań.
Bekkemlew ushın sorawlar:
1. Ózbekler mentalitetida mámile mádeniyatı qanday kórinetuǵın boladı?
2. Oqıtıwshı hám oqıwshınıń óz-ara baylanısin qanday talaplar tiykarında
jeimidjisken shólkemlestiriw múmkin?
3. Jıllı mámile maydanınan berilgen 10 máslahát sizge qanshellilik járdem
berdı?
4. Konflikt degi baylanıs mádeniyatınıń qanday talapları ámeldegi?

Tapsırma
Temaǵa tiyisli bilimlerińizdi tekseriń.Tómendegi Ven diagramasına eki topar wákilleri bilimlerin sınap kórsin.

Paydalanilǵan ádebiyatlar:
1. Axmedova M.T. Pedagogikalıq konfliktologiya.-T.: TDPU, 2014.-304
2. Ibragimov X., Yoldoshev Ol. Hám basqalar. Pedagogikalıq
psixologiya.-T.: Ózbekistan filosoflari milliy jámiyeti, 2009 j.-400 b.
3. Xoliqov A. Pedagogikalıq uqip.-T.: Tejew-finans, 2011 j.-420 b.