12-mavzu. Bank-moliya axborot tizimlarini tashkil qiluvchi ma’lumotlar bazasi va ularning arxitekturasi. Reja

_12-mavzu. Bank-moliya axborot tizimlarini tashkil qiluvchi ma’lumotlar bazasi va ularning arxitekturasi.


Reja:

1. 
   Ma’lumotlar bazasi va ma’lumotlarni boshqarish tizimlari.
   
2. 
   Ma’lumotlarni boshqarish tizimlarini klassifikatsiyasi.
   
3. 
   Taqsimlanadigan ma’lumotlar bazasi va ularni boshqarish tizimlari.
   

Tayanch so’zlar: Ma’lumotlar bazasi, relyatsion bazalar, iyerarxik model, axborotni izlash, ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimlari.
Komputerdagi ma’lumotlar ma’lumotlar bazada saqlanadi, ular maxsus dasturlar ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimlari (MBBT) yordamida boshqariladi.
Ma’lumotlar bazani tashkil etuvchi elementlar turli ko’rinishda bo’lishi mumkin. Eng ko’p tarqalgan va amaliyotda qo’llaniladigan ma’lumotlar matnli fayllar xisoblanadi. Chunki Matnli fayllar orqali turli axborotlar ifodalash va komputer xotirasida saqlash mumkin.
Komputer asosidagi ATning ko’rinishlaridan biri ma’lumotlar baza (bazasi) xisoblanadi. Oddiy fayllardan farqli ravishda ma’lumotlar baza (MB) komputer xotirasida joylashgan axborotlarni izlash va saralashni amalga oshirish imkoniyatiga ega.
Ma’lumotlar baza (MB) deb, komputerning uzoq muddatli xotirasida saqlanayotgan axborotlar va ular ustida aniq bir ishlash usullariga imkon beradigan ma’lumotlar yig’indisiga aytiladi.
Ma’lumotlar bazada turli ma’lumotlar saqlanishi mumkin. Masalan, poyezd, samolyot, avtobuslarning xarakatlanish jadvali, do’kon yoki bazadagi mahsulotlarning mavjudligi xaqidagi ma’lumotlar, talaba, o’qituvchi va xodimlar xaqidagi ma’lumotlar, kitoblar xaqidagi ma’lumotlar va boshqa ma’lumotlar ma’lumotlar bazaga misol bo’la oladi.
Ma’lumotlar bazani yaratish va uni ishlatish uchun shaxsiy komputerdan foydalanish shart emas. Masalan, tabibning qabulxonasidagi bemorlar kartotekasini MO deb xisoblash mumkin. (Kartotekalar kog’ozdan yoki kartonlardan foydalanib bajarilgan bo’lishi mumkin).
Ma’lumotlar bazalarining eng sodda va keng tarqalgan shakli jadval ko’rinishidir. Ma’lumotlar bazaning (MO) bunday ko’rinishi relyatsion tizim deb ataladi.
Kompyuterda aksariyat xollarda matnli fayllar (tajribasi olib borgan sari u matnli fayllar o’rnida turli shakildagi va berilgan vazifalarni bajaruvchi fayllardan foydalana boshlaydi. Turli xat, referat, she’r va x.k) ni yaratishda foydalaniladi foydalanuvchining tajribasi olib borgan sari u Matnli fayllar o’rnida turli shakildagi va berilgan vazifalarni bajaruvchi fayllardan foydalana boshlaydi. Masalan, matn fayl ichida turli xil sonli belgili ma’lumotlarni kiritish orqali jadvali, kartotekali varaqalari, telefon nomerlari va b. ma’lumotlarini jamlovchi baza sifatida foydalanish mumkin. Bunday bazalar axborotni tasvirlash va joylashtirishni foydalanuvchining o’zi belgilaydi.
Matnli fayllarda axborotni joylashtirishning bir variantini aniq misol tariqasida ko’rib chiqaylik. Masalan, O’zbekistonda tug’ilgan va fundamental fanlar (fizika, matematika, biologiya kimyo va h. k.) sohasida faoliyat ko’rsatayotgan yirik mutaxasislarning “Fanlar ekspertlari baza“ deb nomlanadigan kartatekasini (matnli fayllarda) yaratish mumkin. Bunday kartatekadan foydalanish ancha qulay.
Xar bir olim (baza atamasida - ekspert) 30 ta banddan iborat maxsus anketani to’ldiradi. Xar bir bandga shartli ravishda ikkilik kodi beriladi. Masalan NA-ekspertining famiyasi, ismi, sharifi, DA-uy manzili, ED -ma’lumoti, FT - chet elga xizmat safariga borganligi va boshqa kodlashga ma’lum ma’lumotlarni bildirsin.
Eng asosiysi shundaki Ma’lumotlar bazani yaratishdan maqsad hosil qilingan ma’lumotlardan foydalanish qulayligidir. Birinchidan, turli alomatlariga ko’ra axborotlarni tartiblash, 2-chidan, ixtiyoriy belgilariga ko’ra ajratib olish oson. Matnli fayllar esa ma’lumotlarni ma’lumotlarni bunday tashkillashtirishni amalga oshira olmaydi.
Axborotlar tizimi vositasida qayta ishlash uchun jadval ko’rinishdagi ma’lumotlar qulay xisoblanadi. Komputerning dasturiy ta’minotiga kiradigan dasturlar xotiradagi jadvallarni “tanitdi”. Kompyuter xotirasida jadval sifatida saqlanadigan fayllar, asosan kengaytmasi dbf (Data Base File) bo’lgan fayllardir.
Ma’lumotlar bazadan foydalanish uchun maxsus dasturlar yaratiladi va bunday dasturlar ma’lumotlar bazani boshqarish tizimi deb ataladi (MBBT).
Ma’lumotlar bazada axborotlar asosan matn va raqam ko’rinishida saqlanadi.
Ma’lumotlar bazani boshqarish tizimi vazifasiga ma’lumotlar bazani boshqarishning qo’yidagi xususiyatlari kirishi mumkin:
- ma’lumotlar bazaga kirish: foydalanuvchining talabiga javoban axborot turidan kat’i nazar unga qulay ko’rinishda javob berish;
- ma’lumotlarni modifikasiyalash: berilgan axborotni foydalanuvchi talabiga mos holda o’zgartirish;
- ishonchlik darajasi: qurilmalar tasodifan to’xtatilganda ma’lumotlar bazaning qayta tiklanish qobiliyati;
- ma’lumotlarni himoyalash: ma’lumotlar bazadan ruxsatsiz (sanksiyasiz) foydalanishning cheklanganligi;
- ma’lumotlar bazadan tarmoqda foydalanish: ma’lumotlardan bir vaqtda bir necha kishining (bir-biriga xalaqit bermasdan) foydalanish.
Komputerda qayta ishlanadigan ma’lumotlar o’z kundalik turmushida ishlatiladigan barcha axborotlarni oladi. Turli kasb egalari o’zlariga kerakli bo’lgan ma’lumotlar bilan ish yuritadi. Bunday ma’lumotlarning eng asosiylari sonli (raqamli) va belgili (matnli) axborotlar xisoblanadi. Odatda, xar qanday axborot tizimini yaratish uchun bu ikki turdagi ma’lumot shakli etarlidir, chunki foydalanuvchiga etqazilmoqchi bo’lgan barcha axborot raqamlar yoki so’zlardan iborat bo’ladi.
Ma’lumotlarning turlari: Belgili ma’lumot, sonli ma’lumot, mantiqiy ma’lumotlar (Masalan, “lampa yoniq” (TRUE) yoki “lampa uchirilgan” (FALCE).
Ma’lumotlarni uch xil kurinishda ifodalash mumkin: iyerarxik (shajaraviy), tarmokli va Relyatsion (jadvalli).
Iyerarxik tizim jadvallardan tashkil topgan bo’lib, unda axborotni izlash jarayoni oldindan berilgan tartibda “ko’rib” chiqiladi.
Ma’lumotlarning daraxtsimon joylashishiga ma’lumotlarning iyerarxik modeli deyiladi.
Ma’lumotlarning iyerarxik modeliga xos xolda yaratilgan ma’lumotlar bazaga ma’lumotlarning iyerarxik baza deyiladi.
Ba’zi parametrlar - nomlanish, o’rtacha og’irligi, issiklik sig’imi va boshkalar uzoq muddat o’zgarmay qoladi. Ular ma’lumotlar bazadagi doimiy ma’lumotlar deb ataladi.
Relyatsion jadvalga katta hajmga ega bo’lgan ma’lumotlarni kiritishda ba’zi satr qiymatlarini bir necha bor qayta ishlatish xollari uchrab turadi. (Masalan, firmalarning kodlari, talabgorning rekvizitlari va h.k.).
Ko’pgina dasturlarda takrorlanadigan guruxlarni kiritish texnologiyalari mavjud va ular orkali berilgan axborotlarning birortasi yuqotilmasdan satrlarga o’tkaziladi.
Tizimlar sistemalar deganda, yagona maqsad yo’lida bir vaqtning o’zida xam yaxshi, xam o’zaro bog’langan tarzda faoliyat ko’rsatadigan bir necha turdagi elementlar majmui tushuniladi.
Informatilada “tizim” tushunchasi ko’proq texnik vositalar va dasturlar to’plamiga nisbatan ishlatilinadi. Axborotlarni shakli va mazmuniga ko’ra turlariga ajratish, ularni saqlash, izlash vakata ishlash prinsiplariga qayta ishlashda qo’llaniladigan usullar shaxslar xamda vositalarning o’zaro bog’langan majmuiga axborot tizimi deyiladi.
Axborot tizimining asosiy vazifasiga berilgan turdagi axborotni izlash uni kayta ishlash va qisqa vaqt ichida kerakli joyga uzatish masalalarini xal qilish kiradi.
Axborot tizimlari oddiy xisoblash ishlari uchun emas, ma’lumotlarni avtomatik izlash va tanlash (saralash) masalalarini xal kilishga mo’ljallangan.
Tarqatilgan ma'lumotlar bazasi bitta tizim bilan chegaralanib qolmasdan, balki bir nechta saytlarda, ya'ni bir nechta serverlarda yoki bir nechta joylarda joylashgan serverlar tarmog'i orqali tarqaladigan ma'lumotlar bazasini anglatadi. Bu ikki yoki undan ortiq fayllardan tashkil topgan ma'lumotlar bazasi. Bundan tashqari, tarqatilgan ma'lumotlar bazasi tizimi jismoniy komponentlarni almashmaydigan bir nechta saytlarda joylashgan. Bu butun dunyo bo'ylab turli xil foydalanuvchilar bir xil ma'lumotlar bazasiga yoki bitta tarmoqda yoki umuman boshqa tarmoqlarda kirishlari kerak bo'lsa kerak bo'lishi mumkin. Ma'lumotlar bazasining qismlarini bir nechta jismoniy joylarda saqlaymiz va ishlov berishni bir nechta ma'lumotlar bazasi serverlariga ajratamiz. Ma'lumotlar bazasini foydalanuvchilar uchun bitta ma'lumot bazasiga o'xshash tarzda boshqarishimiz kerak ma'lumotlar bazasi.Tarqatilgan ma'lumotlar bazalari bir xil yoki heterojen bo'lishi mumkin.
Bir hil ma'lumotlar bazasi
Bir hil taqsimlangan ma'lumotlar bazalari tizimlari foydalanuvchiga yagona tizim bo'lib ko'rinadi va ularni loyihalash va boshqarish ancha oson. Biroq, taqsimlangan ma'lumotlar bazasi tizimi bir hil bo'lishi uchun har bir joydagi ma'lumotlar tuzilmalari bir xil yoki mos bo'lishi kerak. Biz har bir joyda foydalanadigan ma'lumotlar bazasi dasturi ham bir xil yoki mos bo'lishi kerak. Bir hil ma'lumotlar bazasida har xil saytlar ma'lumotlarni bir xilda saqlaydi. Bu operatsion tizim, DBMS va ishlatilgan ma'lumotlar tuzilmalari ham barcha saytlarda bir xil. Bu ularni boshqarishni osonlashtiradi.
Heterogen ma'lumotlar bazasi
Geterogen tarqatilgan ma'lumotlar bazasida apparat, operatsion tizim yoki ma'lumotlar bazasi dasturlari har bir joyda farq qilishi mumkin. Turli xil saytlar turli xil ma'lumotlar modellari va dasturlaridan foydalanishlari mumkin. Farqi ma'lumotlar modeli ishlov berishi mumkin so'rovlar murakkablashtirmoq. Bu operatsiyalarni qayta ishlashda muammolarga olib kelishi mumkin. Shuningdek, sayt boshqa saytlarga mos kelmasligi yoki umuman notanish bo'lishi mumkin. Bir joyda joylashgan foydalanuvchilar boshqa joyda ma'lumotlarni o'qishlari mumkin, lekin ularni yuklamaydilar yoki o'zgartirmaydilar. Ushbu muammolarni hal qilish uchun heterojen ma'lumotlar bazasi turli saytlar uchun aloqa o'rnatish uchun tarjimalarni talab qiladi. Geterogen taqsimlangan ma'lumotlar bazalarini ishlatish ko'pincha qiyin, shuning uchun ularni ko'plab kompaniyalar uchun iqtisodiy jihatdan yaroqsiz holga keltiradi.
Tarqatilgan ma'lumotlarni saqlash
Ma'lumotlarni turli xil saytlarda saqlashning ikkita usuli mavjud. Bular:
-Replikatsiya
-Ma'lumotlar bazasi replikatsiyasi tarqatilgan ma'lumotlar bazasidagi ma'lumotlarning dolzarbligini ta'minlaydi.
Replikatsiya bilan barcha ma'lumotlar 2 yoki undan ortiq saytlarda ortiqcha saqlanadi. Agar to'liq ma'lumotlar bazasi barcha saytlarda saqlansa, biz to'liq ortiqcha ma'lumotlar bazasi haqida gapiramiz. Replikatsiya jarayonida tizimlar aslida ma'lumotlarning nusxalarini saqlaydi.
Biz takrorlangan ma'lumotlarni ikkita toifaga ajratishimiz mumkin: faqat o'qish mumkin va yoziladigan ma'lumotlar. Replikatsiya qilingan ma'lumotlarning faqat o'qish uchun mo'ljallangan versiyalari faqat birinchi belgilangan sayt serverida qayta ko'rib chiqishga imkon beradi. Keyin ma'lumotlar boshqa keyingi serverlarda o'rnatiladi. Yoziladigan ma'lumotlarni o'zgartirish mumkin, lekin birinchi sayt serveri darhol o'zgaradi. A Kontentni etkazib berish tarmog'i (CDN) masalan, veb-saytlar uchun ushbu printsipga asoslanadi. Buning katta afzalligi shundaki, har xil joylarda ma'lumotlarning mavjudligi yuqori. So'rovlarni shu tarzda parallel ravishda qayta ishlash mumkin. Shu bilan birga, kamchiliklar ham mavjud. Ma'lumotlar doimiy ravishda yangilanishi kerak. Bitta saytga kiritilgan har qanday o'zgartirish boshqa saytga o'tkazilishi kerak, aks holda bu nomuvofiqlikka olib keladi. Bu tizimlar va tarmoqqa katta yuk olib keladi. Bunga qo'shimcha ravishda, paralellikni tekshirish ancha murakkablashadi, chunki yozuvlarni blokirovkalash bir vaqtning o'zida kirishda barcha saytlarda amalga oshirilishi kerak.