12-мавзу. Меҳнатга муносабат ва ундан қониқиш жараёни режа

 
12.3. Ходимлар меҳнатига баҳо бериш 
Меҳнатдан қониқиш ҳосил қилиш - бу ходимнинг меҳнат мазмунига, 
характери ва шарт-шароитларига қўядиган талабларининг мувозанатли ҳолати, 
бу талабларни амалга ошириш имкониятларига субъектив баҳо беришдир. Инсон 
ёки кишилар гуруҳининг ўз меҳнат фаолиятига, унинг турли жиҳатларига баҳо 
бериш муносабати ходимнинг мазкур корхонага, меҳнат жамоасига 
кўникишининг умумий ва хусусий қониқиш ҳосил қилиш мавжуд бўлиб, бунда 
биринчиси умуман қониқишни билдирса, иккинчиси меҳнатнинг турли 
жиҳатлари ва ишлаб чиқариш вазияти элементларидан қониқиш ҳосил қилишни 
кўрсатади. 
Меҳнатдан қониқиш ҳосил қилишнинг етарли даражада аниқ бир қатор 
омиллари борки, улар унинг инсон ижтимоий-иқтисодий ҳаётидаги роли, 
функцияси, оқибатларини, меҳнатни ташкил этиш ва бошқаришдаги аҳамиятини 
акс эттиради. 
1. 
Одамларнинг 
турмушдаги, 
ижтимоий-иқтисодий 
тизимдаги 
қулайликка, ижтимоий шароитга муносабатини ўрганиш натижасида шу нарса 
аниқланганки, иш ва мартаба улар учун шахсий ҳаёт, саломатлик, тўлақонли дам 
олиш билан бир қаторда анча аҳамиятли ҳисобланади. Хуллас, меҳнатдан 
қониқиш ҳосил қилиш аввало ижтимоий қониқиш ҳосил қилиш, шахслар, 
гуруҳлар, аҳоли, миллат ҳаётининг энг муҳим сифат кўрсаткичидир. 
2. Меҳнатдан қониқиш ҳосил қилиш функционал-ишлаб чиқариш 
аҳамиятига эгадир. У ишнинг миқдор ва сифат натижаларига, топшириқларнинг 

---

шошилинч ва аниқ бажарилишига, бошқа кишиларнинг меҳнатга 
муносабатидаги ўзига хос томонларга таъсир кўрсатади. Меҳнатга муносабат 
ходимнинг ўз ишчанлик сифатлари ва кўрсаткичларига мустақил баҳо беришга 
асосланиши мумкин. Шу билан бирга ўз-ўзидан қониқиш ва қониқмаслик ҳам 
аниқ ҳолларга қараб ишга ижобий ва салбий таъсир кўрсатиши мумкин. 
3. Иш берувчининг одамлар ишдан қониқиш ҳосил этиши тўғрисида 
ғамхўрлик қилиши бошқарув муомаласи, умуман, меҳнат муносабатларининг 
айрим муҳим типларини белгилаб беради. Иш берувчи кўпинча меҳнатни 
инсонпарварлаштириш тўғрисидаги ҳар қандай тадбирнинг ишлаб чиқариш - 
иқтисодий самарадорлигига ишончсизлик билан қарайди, уларга маблағ 
ажратилишини нооқилона иш деб ҳисоблайди. Ана шу мақсадлар учун 
маблағлар кўпинча касаба уюшмалари, ҳуқуқий идоралар ёки омма 
(ходимлар)нинг тазиқи билан сарф этилади. Бу ҳол “меҳнатдан қониқмаслик” 
каби кўрсаткичнинг ишлаб чиқариш соҳаси учун муҳимлиги ва аҳамиятини 
тушунмаслик туфайли содир бўлади. 
4. Меҳнатдан қониқиш ҳосил қилиш кўпинча кадрлар қўнимсизлигига 
сабаб бўлиб, унинг олдини олиш юзасидан тегишли ҳаракатлар қилиш зарур 
бўлади. 
5. Ходимнинг нуқтаи назаридан меҳнат хусусияти ва шарт-шароитлари 
раҳбар обрў-эътиборининг энг муҳим омилидир. 
6. Меҳнатдан қониқиш даражасига қараб ходимларнинг талаблари ва 
даъволари ортади ёки камаяди, шу жумладан, иш учун мукофотлашга нисбатан 
талабни оширади (меҳнатдан қониқиш ҳосил қилиш меҳнатга ҳақ тўлашга 
нисбатан танқидийликни пасайтиради). 
7. Меҳнатдан қониқиш ҳосил қилиш айрим ходимлар ва меҳнат 
гуруҳларининг ҳар хил хатти-ҳаракатларни тушунтириш, талқин қилишларнинг 
универсал мезони ҳисобланади. У маъмуриятнинг ходимлар билан муомала 
қилиш услуби, усули, жиҳатларини белгилаб беради, яъни қониқиш ҳосил қилган 
ва қилмаган ходимлар хулқ-атвори, уларни бошқариш фарқ қилади. 
Одатда, меҳнатдан қониқиш ҳосил қилишни турли хил омиллар 
йиғиндиси билан ўлчайдилар. Корхона, меҳнат ташкилоти, фирма ва ҳоказолар 
доирасида қуйидаги кўрсаткичларни ажратиб кўрсатиш мумкин: 
Қониқарли шарт-шароитлар 
1. Ишдаги ҳамкасблар билан яхши муносабатда бўлиш; 
2. Сменанинг қулайлиги, нормалашмаган иш куни; 
3.
Ишлар тури хилма-хил; 
4.
Иш билим, зеҳн-идрокни талаб қилади; 
5.
Хавфсизлик техникаси яхши;
6.
Иш ҳақи юқори; 
7.
Иш жисмоний толиқишни талаб қилмайди; 
8.
Иш малака ошириш имконини беради; 
9.
Иш билан бир маромда таъмин этишади; 
10. 
Маъмурият яхши муносабатда бўлади; 
11. 
Цех (корхона) чиқараётган маҳсулот муҳим ва машҳур; 
12. 
Замонавий асбоб-ускуналар; 

---

13. 
Меҳнат яхши ташкил этилган; 
14. 
Санитария-гигиена шароитлари ва ҳоказо. 
Қониқарсиз шарт-шароитлар 
1.
Санитария-гигиена шароитлари қаноатлантирмайди; 
2.
Иш билан бир хилда таъмин этишмаган; 
3.
Оғир жисмоний ишлар бажарилади; 
4.
Иш ҳақи кам; 
5.
Асбоб-ускуналар яхши эмас; 
6.
Иш малакани оширишга имкон бермайди; 
7.
Маъмурият эътиборсиз муносабатда бўлади; 
8.
Бир хил иш бажарилади; 
9.
Смена ноқулай ташкил этилган; 
10. 
Меҳнат яхши ташкил этилмаган; 
11. 
Завод чиқараётган маҳсулот унчалик харидоргир эмас; 
12. 
Иш унчалик бош қотиришни талаб қилмайди; 
13. 
Хавсизлик техникаси яхши эмас; 
14. 
Ишдаги ҳамкасблар билан муносабатлар яхши эмас ва ҳоказо. 
Меҳнатдан қониқиш ҳосил қилишнинг умумий ва хусусий даражалари 
ўртасидаги нисбатларнинг бир неча принциплари мавжуд. Меҳнатдан қониқиш 
ҳосил қилишни ўлчаш чоғида уларни ҳисобга олишга тўғри келади: 
- умумий қониқиш ҳосил қилиш даражаси ижобий ёки салбий омиллар 
миқдорининг бир-биридан бирмунча устун бўлиши натижасида пайдо бўлади; 
- ижобий ёки салбий омиллардан бири шу қадар аҳамиятли бўладики, бу 
эса умумий қониқиш ҳосил қилиш даражасини белгилаб беради; 
- ижобий ва салбий омиллар ўртасида нисбий мувозанат вужудга келади, 
натижада умумий қониқиш даражаси ноаниқ бўлиб қолади. 
Меҳнатдан қониқиш ҳосил қилиш кўпгина омилларга боғлиқдир. Улар 
ходимларнинг ўз меҳнат фаолиятларига баҳо бериш муносабатини 
шакллантиради ёки унга жиддий таъсир кўрсатади. Улар орасида: меҳнат 
фаолиятининг объектив тавсифи, идрок этиш ва кечинманинг субъектив 
хусусиятлари (ходимнинг даъволари ва танқидий фикри), малака ва маълумоти, 
меҳнат фаолияти стажи, меҳнат циклининг босқичлари, хабардорлиги, 
меҳнатнинг моддий ва маънавий сабаб асослари (меҳнатга аҳамият берилиши), 
ташкилотдаги маъмурий режим, ижобий баҳолаш ва мустақил баҳолашни 
қўллаб-қувватлаш, кутиш даражаси (мавжудлик ёки мавжуд эмаслик, 
воқеликнинг мос келиши ёки мос келмаслиги), меҳнат муаммоларига расмий ва 
оммавий муносабатда бўлиш, жамоатчилик фикри ва ҳоказолар кўзга ташланади. 
Санаб ўтилган бу омилларнинг ҳаммаси амалда бошқарилувчан бўлиб, 
реал ижтимоий технологиялар мавжуддир. Улар меҳнатдан қониқиш ҳосил 
қилинишини тартибга солиш имконини беради. Меҳнатга муносабат ва 
меҳнатдан қониқиш ҳосил қилиш худди шундай кўрсаткичларки, улар 
ходимнинг меҳнат шароитларига кенг маънода кўникиш даражасини аниқлаш 
имконини беради. 

---