12-mavzu: Metallarga tashqi va ichki tomondan metchik va plashk bilan rezba ochish

12-mavzu:
Metallarga tashqi va ichki tomondan metchik va plashk bilan rezba ochish
Detallarda rezbani tokarlik dastgohlarida hamda plastik de­formasiya usulida (nakatlash) hosil qilinadi. Nakatlash uchun na­kat roligi, rezba keskichdan foydalaniladi. Ichky rezbalarni met-chiklar, tashqisini rezba keskich (plashka), progonka va boshqa asboblar bilan kesiladi.
Metchiklar qo’llanishi bo’yicha — dastakli, mashina-dastakli bo’ladi; konstruksiyasi bo’yicha esa yaxlit, yig’ma (sozlanadigan) va maxsus turlarga bo’linadi.
Metchik ikki asosiy: ishchi va quyruq qismdan tuzilgan (261-rasm, a). Ishchi qismi ko’ndalang, to’g’ri yoki vint ariqchaga ega bo’lgan vint-dan iborat bo’lib, u rezba kesishda ishlatiladi. Ishchi kiyem o’z navbatida kesuvchi va kalibrlovchi qismlardan iborat. Kesuvchi qism-ning to’g’ri va teskari yo’nalishdagi egriligi qirindi chiqarishni osonlashtiradi (bunday egriliklar o’ng rezbada chapga, chap rezbada o’ngga yo’nalgan). Kalibrlovchi (yo’naltiruvchi) kiyem metchikning ke­suvchi elementidir. U metchikni teshikka yo’naltirib, kesiladigan teshikni kalibrlaydi.
Quyruq chivig’i metchikni patronda yoki uni ish vaqgida parma-dastada ushlab turush uchun xizmat qiladi. Ariqchalar bilan chegaralangan rezbali jismi metchikning kesuvchi tishlari deb ataladi (261-rasm, b). Ular pona shakliga ega. Kesuvchi tishlarning oldingi, orqa va o’tkirlik burchaklari kesuvchi va kalibrlovchi qismlarida xar xil bo’ladi (261-rasm, v). O’rta qattiqliqsagi po’lat uchun oldin­gi burchak 5°, orqa burchak 6°—8°.
Metchiklarning tish profillari silliqlangan va silliqlanma-




gan holda ishlab chiqariladi. Tish profili silliklangan metchiklar bilan ishlov berilgan rezba sirti toza va aniq bo’ladi.
Metchikning ichki qismi uning o’zagi hisoblanadi. Zanglamay-digan po’latlarni kesish uchun ishlatiladiganlarining o’zagi yo’g’on-roq qilib tayyorlanadi.
Ariqcha (kanavka)lar metchikying qesuvchi qirrasini hosil kilib, kirindilar uchun uya vazifasini o’taydi. Metchik yasash texnologiyasini osonlashtirish maqsadida uning ariqchalarini to’g’ri kdpib yasaladi. Ammo ayrim hollarda vintli-spiralli ariqchali metchiklar ishlati-ladi, ularda vint ariqchaning qiyalik burchagi 8°—15°ni tashkil etadi. Berk teshiklarga rezba kesshida bunday ariqchalar o’naqay bo’ladi (262-rasm, a). Ish jarayonida kirindilarning yuqorigachiklb ketmasligi uchun chapaqay ariqchali metchiklardan foydalaniladi (262-rasm, b). Di-ametri 22 mm. gacha bo’lgan metchiklarni uch, 22 dan 52 mm. gacha bo’lgan-larini to’rt ariqchali qilib yasaladi. Maxsus metchiklarning kalibr-lovchiqiyemida ariqchalar bo’lmaydi.
Dyuymli rezbalar kesish uchun foydalaniladigan dastakli (qo’l) metchiklar standartlashtirilgan, ular ikkita metchikdan to’planadi. To’plami uchtalik, ya’ny xomaki, o’rtacha va toza kesuvchi metchiklar­ning diametrlari har xil bo’ladi (263-rasm). Xomakisi dag’al rezba kesadi: u metalldan 60 foiz; o’rtacha metchik—30 foiz, toza kesuvchi metchik esa metalldan 10 foiz qirindi chiqaradi. Metchiklarning qaysi biri xomaki, o’rtacha yoki toza kesuvchi ekanligini quyrug’i-dagi raqam va doiraviy izlardan aniqlanadi.
Kesuvchi kismining konstruktiv xususiyatlariga ko’ra, metchik-lar silindrsimon va konussimon turlarga bo’linadi.



Silindrsimon konstruksiyali metchiklar to’plamidagi asboblar-ning diametrlari turlicha bo’ladi. Kesuvchi kismining qiyalik burcha-gi toza ishlov beruvchi metchikda 12°, o’rtachasida 7°, xomakisida 3° ga tent. Bu turdaga metchiklar bilan berk teshiklarga rezba kesiladi.
K onussimon konstruksiyali metchiklarda har uchala asbob bir xil diametr, turli uzunliqdagi kesuvchi kismdan iborat bo’ladi. Xomaki metchikda kesuvchi kiyem ishchi kismining uzunligiga, o’rtachasida bu uzunlikning yarmiga, toza kesuvchisida—ikki o’ramga teng. Konussi­mon metchiklar bilan asosan ochiq teshiklarga rezbalar kesiladi.
Kesiladigan rezbalarning aniklik darajasiga ko’ra, metchik­lar to’rt guruhga (S, B, Ye va N) bo’linadi. S va V guruxdsagi met­chiklarning tish profillari silliqlangan, bular bilan yuqori klayesdagi rezbalar kesiladi. Ye va N guruhdaga metchiklar 9 kvali-tet uchun mo’ljallangan.
Dastakli mashina metchiklari parron, berk teshiklarga mashina va qo’l usulida metrik, dyuymli, silindrsimon, konussimon rez­balar kesishda ishlatiladi. Bunday metchiklarning ikki turi bo’lib, birinchisi bItta, ikkinchisi esa ikkita (xomaki va toza) metchikdan iborat.
Mashina metchiklari bilan parron va berk teshiklarga dast-goh yordamida rezba kesiladi. Ular silindrsimon hamda konussimon shaklda yasaladi (264-rasm, a, b). Mashina va mashi-na-dastakli metchiklar quyruq-larining halqali ariqchalari metchikni tez almashtiradigan patronga o’rnatish imkonini beradi.
Gayka metchiklari o’z nomi bi­lan gaykalarga rezba kesish uchun ishlatiladi (264-rasm, v). Asosan ikki kismdan — kesuvchi va quy-rukdan iborat. Gayka metchikla rining quirug’i egilgan turlari xam bor (264-rasm, g).