12-mavzu: payvandlash materiallari

12.3. Uglerodli va kam legirlangan konstruksion po‘latlarni payvndlashga mo‘ljallangan elektrodlar.
Odatdagi mustahkamlikdagi po‘latlar uchun E38, E42, E46, E50, E42A, E46A, E50A,E55 va E60 elektrodlari mo‘ljallangan mustahkamligi oshirilgan va yuqori mustahkamlikdagi po‘latlar uchun E70, E85, E110, E125, E150 elektrodlari mo‘ljallangan. Konstruksion po‘latlarni payvandlashga mo‘ljallangan elektrodlardan foydalanilganda me’yorlarga mos kelishi kerak. Qo‘lda payvandlashda ishlatiladigan elektrodlarning asosiy markalari va ularning xarakteristikasi 8-jadvalda keltirilgan.

12.2-jadval

Elektrod toki	Me’yoriy temperaturada mexanik xossalar (kamida)					Asosiy vazifasi
	CHok metali yoki eritib yopishtirilgan metallniki			Diametri 3 mm li elektrodlar bilan bajarilgan payvand birikmaniki
	Vaqtinchalik qarshiligi, MPa	Nisbiy uzayishi, %	Zarbiy qovushoqligi, J/sm^2	Vaqtinchalik qarshiligi, MPa	Egilish burchagi, a^0
E38 E42 E46 E50	380 420 460 500	14 18 18 16	30 80 80. 70	380 420 460 500	60 150 150 120	Vaqtli qarshiligi 50 MPa gacha bo‘lgan uglerodli va kam legirlangan konstruksion po‘latlarni payvandlash
E42 A E46A E50A E55 E60	420 460 500 550 600	22 22 20 20 18	150 140 130 120 100	420 460 500 550 600	180 180 150 150 120	Pastikligi va zarbiy qovushoqligiga oshirilgan talablar qo‘yilgan uglerodli va kam legirlangan konstruksion po‘latlarni payvandlash
E70 E85	700 850	14 12	60 50	- -	- -	-vaqtli qarshiligi 500 -600 Mpa bulgan uglerodli va kam legirlangan konstruksion po‘latlarni payvandlash -mustahkamligi oshirilgan va yuqori vaqtli qarshiligi 600 MPa
E100 E125 E150	1000 1250 1500	10 8 6	50 40 40	- - -	- - -	Bo‘lgan legirlangan konstruksion po‘latlarni payvandlash.

Eslatma. E706, E85, E100, E125, E150 tipidagi elektrodlar uchun termik ishlov berilgandan keyingi mexanik xossalari elektrodning pasportiga muvofiq ko‘rsatilgan.

12.3-jadval

Elektrod markasi	GOST 9466-75 va GOST 9467-75 bo‘yicha shartli belgisi ø	Diametri	Payvandlash toki, A	Eritib YOpishtirilgan koeffitsien-ti, g/(A·soat)	Qatlab yotqizish rejimi	Eritib yopishtiril-gan 1 kg metallga sarfi, kg
SM-11		3 4 5	100-140 160-220 180-280	10	320^0S 1 soat	1,7
UONI-13/45		2 2.5 3 4 5	30-50 60-80 80-100 100-160 140-200	8.5	250 ^0S 1 soat	1.5
ANO-5		4 5	160-230 190-300	11	180 ^0S 1 soat	1.6
ANO-6		4 5	180-200 180-270	10	180 ^0S 1 soat	1.7
OZS-23		2 3	40-60 90-120	8.5	140 ^0S 7.5 soat	1.6
VSS-4		3 4	90-100 120-160	9.5	100 ^0S 1 soat	1.5
ANO-4		3 4 5	100-140 170-200 190-270	8.5	180 ^0S 1 soat	1.6
ANO-14		3 4 5	90-140 150-200 180-270	8.5	200 ^0S 1 soat	1.6
ANO-18		4 5	140-230 150-300	10.5	180 ^0S 1 soat	1.7
OZS-4		3 4 5	90-100 160-180 200-250	9	140 ^0S 0.7 soat	1.6
OZS-6		3 4 5 6	90-150 150-210 210-300 300-400	10	160 ^0S 1 soat	1.5
OZS-12		2 2.5 3 4 5	50-60 70-80 90-110 130-160 160-200	8.5	160 ^0S 0.5 soat	1.7
MR-3		3 4 5 6	90-120 160-180 170-230 280-320	7.5	180 ^0S 1 soat	1.7
OZS-21		3 4 5	90-120 160-200 200-250	8.5	140 ^0S 0.7 soat	1.7
VN-48		2.5 3 4 5 6	70-90 100-130 140-180 190-240 250-280	11	260 ^0S 1 soat	1,6
UONI-13/55K		3 4 5	80-100 120-160 170-210	9.5	260 ^0S 1 soat	1.6
OZS-22R		3 4 5 6	120-140 180-200 240-260 260-300	10	220 ^0S 1,5 soat	1.6
OZS-17N		4 5 6	150-160 200-230 260-290	9.5	160 ^0S 0.7 soat	1.5
OZS-22N		5 6	190-200 240-260	9.5	220 ^0S 1.5 soat	1.6
UONI-13/55		2 2.5 3 4 5	40-70 50-80 60-100 110-160 140-200	9	350 ^0S 1 soat	1.5
ANO-11		3 4 5	90-140 130-200 160-270	9.5	300 ^0S 1 soat	1.5
TMU-21U		3 4 5	80-110 130-170 170-200	9.5	400 ^0S 1.5 soat	1.5
SU-5		2.5	75-90	9.5	400 ^0S 1 soat	1.6
DSK-5		4 5	160-220 180-280	10	360 ^0S 1 soat	1.6
OZS-25		2.5	50-75 80-100	9.5	260 ^0S 1 soat	1.6
OZS-18		3 4 5	90-110 150-170 170-190	9.5	260^0S 1 soat	1.5
SK2-50		3 4 5	120-140 160-220 180-280	10	400^0S 1 soat	1.6
VSS-4		3 4	90-110 120-170	9.5	100 ^0S 1 soat	1.4

Legirlangan issiqbardosh po‘latlarni payvandlash uchun mo‘ljallangan elektrodlar. Bu po‘latlar GOST 9467-75 bo‘yicha to‘qqiz tipdagi elektrodlar bilan payvandlanadi, bu elektrodlar mexanik xossalari va kimyoviy tarkiblari bo‘yicha klassifikatsiyalanadi. E harfidan keyin turgan harflar eritib yopishtirilgan metaldagi legirlovchi elementning kafolatlangan miqdorini ko‘rsatadi. Issiqbardosh po‘latlarni payvandlash uchun mo‘ljallangan elektrodlarning markalari va xarakteristikalari 9.1 va 9.2 –jadvalda keltirilgan.
Maxsus xossali ko‘p legirlangan po‘latlarni payvandlash uchun mo‘ljallangan elektrodlar (GOST 10052-75). Korroziyabardosh, olovbardosh va o‘tga chidamli ko‘p legirlangan martensitli, martensit-ferritli, ferritli, austenit- ferritli va austenit klassli po‘latlarni payvandlash uchun elektrodlarning 49 tipi mavjud (9.3-jadval).
Sirt qatlamlarga metall eritib yopishtirish uchun mo‘ljallangan elektrodlar. GOST 10051-75 bu maqsad uchun qoplamali metall elektrodlarning 44 tipi belgilangan (10-jadval). Elektrod sterjenining kimyoviy tarkibiga va uning mexanik xossalariga katta ta’sir ko‘rsatadi. Elektrod sterjenining diametri elektrodni texnologik jihatdan ishlatish mumkinligini va payvandlash tokining yo‘l qo‘yiladigan qiymatlari diapazonini, binobarin, payvandlanadigan buyumni qizdirish temperaturasini payvandlash vannasining o‘lchamlarini hamda suyuq holida oquvchanligini belgilaydi.
12.4. Ko‘p legirlangan po‘latlarni payvandlash.
Temir asosidagi, 5-55% miqdorida bitta yoki bir nechta elementlar bilan legirlangan po‘latlar ko‘p legirlangan po‘latlar deb ataladi. Ular legirlash sistemasi, strukturasi, xossalari va vazifasiga qarab klassifikatsiyalanadi. Ko‘p legirlangan po‘latlarni payvanlash uchun mo‘ljallangan elektrodlarning markalari va tiplari 9-jadvalda keltirilgan. Bu po‘latlarning mustahkamligi, qovushoqligi va plastikligi yuqori bo‘ladi. Payvandlashda ularning elektr o‘tkazuvchanligi va issiq o‘tkazuvchanligi kamligi hisobga olinishi zarur, bular ancha katta tob tashlashga (qiyshayishga) va kristallitlararo korroziyalanishga sabab bo‘ladi. SHuning uchun payvandlash rejimlariga rioya qilish ayniqsa muhimdir. Payvandlash ZIO-3, OZL-8,SL-11, ST-1 va boshqa elektrodlar bilan mis ostqo‘ymalardan foydalanilgan yoki choklarni suv yoxud siqilgan havo yordamida tez sovitishni qo‘llagan holda teskari qutblikdagi o‘zgarmas tokda bajariladi.
Kuyindibardosh po‘latlar teskari qutblikdagi o‘zgarmas tokda SL-25, OZL-4, OZL-9A, GS-1, OZL-5 va ST-17 elektrodlari bilan payvandlanadi. Payvandlashdan keyin kuchlanishni yo‘qotish uchun po‘latlar termik ishlanadi (650⁰S da bo‘shatiladi).
Tarkibida 4-14% xrom bo‘lgan 40X9S2, 15X5M, 10X5MF, 12X13 xromli po‘latlar martensit klassiga kiradi. Ulardan agressiv muhitida ishlaydigan mustahkamligi yuqori konstruksiyalar (neftni qayta ishlash sanoatining apparaturasi) tayyorlashda foydalaniladi. Tarkibidagi xrom miqdori 18-30% bo‘lgan 15X28, 15X18SYU po‘latlari ferrit klassiga kiradi. Ular yuqori temperaturalarda oksidlanishga yaxshi qarshilik ko‘rsatadi. Xromli po‘latlarni havoda chiniqib martensitli struktura hosil qilishga moyilligi va termik ta’sir zonasida donlarning o‘sishi bu po‘latlarni payvandlashdagi asosiy qiyinchiliklarni tashkil etadi.
Xromli po‘latlarni payvandlashdan oldin ularni oldindan 200-400⁰S gacha qizdirib olish mumkin.
Payvandlab bo‘lgandan keyin buyumni tinch havoda 150-200⁰ S gacha sovitilib so‘ngra yuqori temperaturada bo‘shatiladi: pechda 720-750⁰S gacha qizdirilib, metallning 1 mm qalinligiga 5 minut hisobida, biroq kamida 1 soat mobaynida tutib turilib, keyin tinch havoda sekin sovitiladi. Tarkibida 7-10% xrom bo‘lgan po‘latlar pechda metallning 1mm qalinligiga 10 minut hisobidan tutib turiladi. Payvandlash SL-17-63, UONI-13/85 elektrodlari bilan teskari qutblikdagi o‘zgarmas tokda bajariladi.
Toblanish magnit yordamida tekshiriladi (toblangan po‘lat magnitlanmagan bo‘ladi).
Ko‘p legirlangan po‘latlar va qotishmalar qo‘lda odatdagi konstruksion po‘latlardek payvandlanadi. SHu bilan birga bir qancha o‘ziga xos xususiyatlari bor, bulardan asosiysi: ko‘proq asos qoplamali elektrodlarning ishlatilishi; teskari qutblikdagi o‘zgarmas tokda, elektrodlarni ko‘ndalangiga tebratmasdan qisqa yoy bilan, nisbatan qisqa elektrodlar bilan kichik toklarda payvandlash.
Ko‘p legirlangan po‘latlar va qotishmalarni austenit elektrodlar bilan payvandlash rejimi shunday hisob bilan belgilanadiki, bunda tok kuchining elektrod diametriga nisbatan 25-30A/mm dan oshmasligi kerak (9.4-jadval). Vertikal yoki ship vaziyatlarda austenit elektrodlar bilan payvandlash tok kuchi pastki vaziyatda payvandlashdagi shu parametrga nisbatan 10-30% kamaytiriladi. CHok metalida g‘ovakliklar hosil bo‘lishining oldini olish maqsadida elektrodlarni 1-1,5 soat mobaynida 250-400⁰S temperaturada toblab olinishi kerak.
12.4-jadval

Elektrodlar markasi	Quyidagi diametrli elektrodlar bilan pastki vaziyatida payvandlash tok kuchi, A				Eritib qop-lash koeffi-sienti N, g/A soat	1 kg eritib qoplagan matallga s arf, kg	Fazoviy vaziyat
	2	3	4	5
SL-17-63	-	80-120	130-160	180-210	10,5	1,6	Har qanday
SL-33	-	80-110	100-140	160-200	13	1,5	«
SL-11	40-55	70-90	110-130	140-160	12,5	1,8	«
OZL-6	30-50	60-80	120-140	140-160	11,5	1,6	«
NIAT-5	30-50	50-80	100-140	130-170	12,5	1,8	Pastki va ver-tikal
KTI-7-62	-	80-100	110-130	140-160	11,2	1,6	Pastki
ST-28	-	80-110	110-140	-	10,5	1,75	Har qanday

Nazorat savollari

1. 
   Payvandlashda foydalaniladigan simlarning turlarini sanab bering.
   
2. 
   Payvandlash simlariga qanday talablar qo‘yiladi?
   
3. 
   Elektrodlarning qanday turlarini bilasiz?
   
4. 
   Elektrod qoplamalarning vazifasi nimadan iborat?
   
5. 
   Elektrodlarga qanday umumiy talablar qo‘yiladi?
   

Ligerlangan po‘latlar qanday payvandlanadi?