12-tema. Milliy ekonomikalıq rawajlanıwınıń makroekonomikalıq programmaların dúziw

12-tema. Milliy ekonomikalıq rawajlanıwınıń makroekonomikalıq programmaların dúziw

Joba :
1. Ekonomikalıq sistemalar xarakteristikası hám olardıń modellerin túrleri.
2. Makrostrategiyalar tańlawdıń shet el tájiriybesi. Makrostrategik programmalar


I.Kirisiw
Milliy ekonomika - social ekonomikanıń ámelde barlıq forması ; mámleket, mámleket qududida jasawshı millet (xalıqlar ) dıń tariyxan qáliplesken yamasa tupten jańalanıp atırǵan, ózgerip atırǵan hám rawajlanıp atırǵan múlkshilik hám basqa socialekonomikalıq munasábetleri, olar menen shártlangan, jergilikli ayrıqshalıqlarǵa da iye bolǵan ekonomikalıq iskerlik tarawları, tarmaqları, shólkemleri, kárxanaları, aymaqları hám regionları sisteması. Múmkinshilik dárejesinde sırtqı bazar tásirinen erkin bolǵan milliy xojalıq sisteması. Milliy ekonomika kapitalizmiń payda bolıwı hám qáliplesiwi menen baylanıslı bolıp, bárinen burın, Angliyada qáliplesti. Házirgi waqıtta Milliy ekonomikanıń kapitalıstik, sotsi-alistik, postsotsialistik hám kem rawajlanǵan mámleketler degi kapitalıstik jónelisli sıyaqlı túrleri málim. Usınıń menen birge hár bir arnawlı bir túrdegi ekonomikasınıń óz milliy modelleri hám formaları bar. Mas, kapitalıstik Milliy ekonomikanıń amerikasha, evropasha hám yaponcha túrleri, milliy modelleri hám olardıń " aralas ekonomika" dep atalap atırǵan zamanagóy forması bar (qarang Iqpgisodiy rawajlanıw modeli). Rawajlanǵan mámleketler degi " aralas ekonomika" menshikli hám mámleket kapitallarına tiykarlanǵan hám de bazar hám mámleket tárepinen tártiplenetuǵın, basqarılatuǵın, umumdemokratik principler de karor tapa baratırǵan kapitalıstik Milliy ekonomika bolıp tabıladı (qarang Mámleket kapitalizmi).

Zamanagóy sotsialistik Milliy ekonomika Kitay, vyetnam hám Kubada ámeldegi bolıp, oǵan eń zárúrli tarmaqlarda sotsialistik mámleket múlkin hám kárxanaların saqlap qalǵan halda, jeke menshikchilikka, tavarlı -pulli xojalıqlarǵa hám bazar munasábetlerine keń jol ashılıp atır (qarang Mámleket sotsializmi).

Arqa Evropa mámleketlerinde hám SSSRda oǵada oraylasqan basqarıwdavlat sotsializmi krizisqa ushırasıp, bólekleniwi nátiyjesinde payda bolǵan jańa ǵárezsiz mámleketlerde (Polsha, Rossiya hám basqalarda ) postsotsialistik Milliy ekonomikaǵa aylanıp atır. Basqa birpara postsotsialistik mámleketlerde, atap aytqanda, Ózbekstanda ayriqsha demokratiyalıq, bazarǵa tiykarlanǵan umumdemokratik Milliy ekonomika qáliplestirilip atır. Ózbekstan ǵárezsizliginiń dáslepki on jılında mámlekette ulıwma milliy hám jeke menshikchilikka tiykarlanǵan kóp ukladli Milliy ekonomika — túrme-túr menshikli hám mámleket xojalıqları sisteması qáliplesti. Ol jaǵdayda menshikli sektor ústin turatuǵın orınǵa, tiykarǵı poziciyaǵa iye boldı. Xojalıq jurgiziwshi sub'yektlarning tolıq kóbisin jalǵız jeke, toparıy, shirkat, jámáát, aksiyalı kárxanalar, fermer hám dıyxan xojalıqları quraydı ; olardıń jalpı ishki ónim degi úlesi úshten eki bólekten asıp ketti hám barǵan sayın ósip atır.

Milliy mútajliklerdi jaqsılaw qandırıw zárúrshiligi ekonomikalıq resurslardan nátiyjeli paydalanıwdı, tovarlar hám xızmetlerdiń social zárúr maksimal kólemlerine erisiwdi talap etedi. Ásirese, social zárúr ónim (tavar ) islep shıǵarıw, onı zárúr mik, darlarda hám sapalarda, tábiyaattı saqlap -abaylap, ekologiyanı jaqsılap islep shıǵarıw hár qanday Milliy ekonomikanıń tiykarǵı krnuni bolıp tabıladı. Milliy ekonomikanıń islep shıǵarıw hám no-islep shıǵarıw tarawları ortasında maqsetke muwapıq qatnası támiyinleniwiniń, islep shiǵarılatuǵın ónimlerdiń hám kórsetiletuǵın xızmetlerdiń múmkin shekem social zárúr joqarı kólemlerde bolıwınıń zárúrli shárti fantexnika rawajlanıwın tezlestiriw, zamanagóy hám nátiyjeli texnologiyalardı qóllaw, kadrlar tayarlaw sapasın asırıw, islewdi xoxlovchi barlıq miynetke uqıplı adamlardıń jumıs menen támiyinleniwine erisiw bolıp tabıladı. Birinshi náwbette, materiallıq islep shıǵarıw salasın intensiv rawajlandırıw, ónim kólemin, ásirese, sap ónim kólemin sarp etiw-ǵárejetlerdiń hám xalıqtıń ósiwine salıstırǵanda tezirek ósiriw Milliy ekonomika hám ekonomikalıq rawajlanıw máselelerin sheshiwdiń, onı úzliksiz kóteriwdiń bas jolı bolıp tabıladı. Bunnan tısqarı Milliy ekonomikanıń sanaat, awıl xojalıǵı, qurılıs, transport, baylanıs hám basqa tarmaqları ishinde hám de sol tarmaqlar ortasında turaqlı, óskish strukturalıq ózgerisler hám maqsetke muwapıq koefficientler, sáykeslikler bolıwı zárúrli bolıp tabıladı. Puqaralıq hám áskeriy islep shıǵarıwlar qatnası da tuwrı, normaında bolıwı kerek. Islep chikarilayotgan tovarlardıń hám kórsetilayotgan xızmetlerdiń tiykarǵı bólegi, birinshi náwbette, ishki bazar talap -mútajliklerin qandırıwǵa jóneltiriliwi, bárinen burın ishki bazardı sapalı hám arzan milliy tovarlar menen to'yin-tirish (toltırıw ) maqsetke muwapıqsir. Usınıń menen birge sırtqı ekonomikalıq baylanıslardı hár tárepleme keńeytiw, jáhán ekonomikasına barǵan sayın qosılıp barıw, onıń múmkinshiliklerinen nátiyjeli paydalanıw obiektiv zárúrat bolıp tabıladı, xojalıq jurgiziwshi sub'yektlarga, xalıqqa salıq jugin jeńiltiw, mámleket byudjetin hám odan etiletuǵın sarp etiw-ǵárejetlerdi optimallastırıw, inflyasiyani jılawlaw sıyaqlılar Milliy ekonomikanıń rawajlanıwına jidsiy hám unamlı tásir etedi.

2021-jıl 6 -noyabrde jańa saylaǵanı Ózbekstan Respublikası Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning lawazımına kirisiwine arnalǵan saltanatli dástúrde Prezident tárepinen kelesi bes jıl ushın eń tiykarǵı ústin turatuǵın jónelislerdi óz ishine alǵan Jańa Ózbekstan rawajlanıw strategiyası ilgeri surildi.
Prezident usınıs etken Jańa Ózbekstan rawajlanıw strategiyası jeti jónelisten ibarat bolıp, ol 5 jıl aldın qabıl etilgen Háreketler strategiyası jáne onıń sheńberinde ámelge asırılǵan tabıslı reformalardıń ajıralmas dawamı ekenligi menen áhmiyetli bolıp tabıladı.

Atap aytqanda, Jańa Ózbekstan rawajlanıw strategiyasınıń úshinshi baǵdarı - milliy ekonomikanı, onıń ósiw pátlerin zaman talapları dárejesinde rawajlandırıw baǵdarı boyınsha belgilengen ústin turatuǵın wazıypalardı Háreketler strategiyasınıń ekonomikanı rawajlandırıw hám liberallashtirishning ústin turatuǵın baǵdarları sheńberinde baslanǵan reformalardıń dawamı retinde bahalaw múmkin. Óz ornında sonı da aytıw kerek, nátiyjeli ámelge asırılǵan reformalar náwbettegi tabıs muqabasına girew bolıp tabıladı.

Tiykarǵı maqset - xalıq jan basına JIO’ kólemin asırıw

2022-2026 -jıllardaǵı ústin turatuǵın wazıypa retinde, áyne ekonomikanıń real sektorın rawajlandırıw arqalı xalıq jan basına JIO’ kólemin asırıw názerde tutılǵanlıǵında da ayriqsha mánis bar.

Ótken 5 jıl, yaǵnıy 2017-2021-jıllarda Háreketler strategiyası sheńberinde sanaattıń jetekshi tarmaqları (toqımashılıq, elektrotexnika, avtomobil sanaatı, qurılıs materialları sanaatı, ximiya hám neft-ximiya sanaatı, awıl xojalıǵı mashinasozligi, energetika sıyaqlı tarmaqlar ) ni rawajlandırıw strategiyaları qabıllandı.

Sonıń menen birge, awıl xojalıǵında erkin básekin támiyinleytuǵın bazar principlerıni engiziw, atap aytqanda paxta hám g'alla jetistiriwde mámleket buyırtpasın bıykarlaw arqalı óndiriste ekonomikalıq nátiyjelililik hám ónim óndiriwshiler mápdarlıǵı asırıldı.

Óz gezeginde, aymaqlardıń ekonomikalıq potencialın asırıw maqsetinde erkin ekonomikalıq zonalar dúzildi, usı zonalarǵa shet el investorlarni tartıw ushın tiyisli jeńillik hám preferentsiyalar usınıldı.

Jetekshi tarmaqlarǵa qánigelesken kishi sanaat zonaları shólkemlestirilip, olardıń nátiyjeli xızmet kórsetiwi ushın zárúr infratuzilmalar qurıldı. Iri islep shıǵarıw quwatına iye bolǵan innovciyalıq texnoparklar shólkemlestirilip, olarda zamanagóy ilim jetiskenlikleri arqalı jaratılǵan ónimlerdi islep shıǵarıw jolǵa qoyıldı.

Usınıń menen birge, Ózbekstanda turizm salasın tupten reformalaw arqalı sayaxatshılıq infratuzilmasi rawajlantırıldı, sayaxatshılıq xızmetlerin quramınıń (zıyarat turizmi, medicinalıq turizm, kino turizmi hám t.b. lar) taǵı da keńeytiriliwi nátiyjesinde mámlekettiń sayaxatshılıq potensialı jıldan jılǵa asıp barıp atır.

Jańa Ózbekstan rawajlanıw strategiyasına muwapıq, 2022-2026 -jıllarda joqarıda aytıp ótilgen jónelislerde ámelge asırılǵan reformalardı nátiyjeli dawam ettiriw, ámeldegi resurs hám múmkinshiliklerdi saparbar etken halda, xalıq jan basına tuwrı keletuǵın jalpı ishki ónim kólemin jáne de asırıw, 2030 jılǵa barıp bolsa, Ózbekstan jan basına esaplaǵanda, xalıq dáramatları ortasha kórsetkishten joqarı bolǵan mámleketlikler qatarına kirisiw maqset etilgen.

Buǵan bolsa, óz gezeginde, menshikli sektordı xoshametlew jáne onıń úlesin asırıw, tuwrıdan-tuwrı shet el investitsiyalardı qosıw hám drayver tarawlarda klaster sistemasın rawajlandırıw arqalı erisiw názerde tutılǵan.

Óz ornında aytıw kerekki, ekonomika daǵı jetekshi tarmaqlardıń nátiyjeli hám jedel rawajlanıwı mámleket degi JIO’ kóleminiń artpaqtası hám sol arqalı xalıq jan basına JIO’ kóleminiń asıwına da alıp keledi.

Inflyatsiya dárejesin tómenletiw arqalı makroekonomikalıq turaqlılıqtı támiyinlew

Atap kórsetiw zárúrliki, 2017-jılda baslanǵan ekonomikanı liberallashtirish hám bazar mexanizmleri rolin asırıwǵa qaratılǵan eń zárúrli ekonomikalıq reformalardan biri, bul milliy valyuta almasıw stuldıń bazar mexanizmleri tiykarında qáliplesiw principlerıni engiziw arqalı ishki valyuta bazarın basqıshpa-basqısh liberallashtirilishi menen baylanıslı ámeliy qádemler boldı.

Usınıń menen birge, pul-kredit (monetar) siyasatı salasında keń kólemli reformalar ámelge asırıldı, atap aytqanda tólew sistemaları rawajlantırıldı, sırt el valyutasın sheklewsiz satıp alıw múmkinshiligi jaratıldı, naq pul mashqalası sheshildi, úzliksiz isleytuǵın avtomatlastırılgan bankomatlar iskerligi jolǵa qoyıldı. Sırtqı sawdanıń liberallashtirilishi nátiyjesinde sırtqı sawda kólemi de jedel asıp barıp atır.

valyuta hám sırtqı sawdanıń liberallashtirilishi, ekonomikaǵa bazar mexanizmleri principleriniń engiziliwi, bahalardıń erkinlashtirilishi hám usınıń menen baylanıslı basqa reformalar artınan mámlekette ishki bahalar turaqlılıǵındı támiyinlew, inflyatsiyani tómen dárejede hám turaqlı ustap turıw ústin turatuǵın wazıypa retinde aldınǵa shıqtı.

Sol sebepli, Rawajlanıw strategiyasında makroekonomikalıq turaqlılıqtı támiyinlep, inflyatsiya dárejesin belgilengen 5 procentkeshe tómenletiw náwbettegi wazıypa retinde belgilendi. Zero, mámlekette ishki bahalar turaqlılıǵındıń támiyinleniwi makroekonomikalıq jáne social párawanlıqtıń kepilligi esaplanıp, bul bolsa, óz gezeginde, ekonomikalıq reformalardı jedellestiriw hám de rawajlandırıw programmaların tabıslı ámelge asırıwda zárúr kriterya esaplanadi.

Bólek tán alıw etiw kerek, inflyatsiyaning tómen hám turaqlı kórsetkishleri, ekonomikalıq ósiw degi teń salmaqlılıqtı támiyinlew, islep shıǵarıw básekige shıdamlılıǵı hám xalıq jasaw dárejesin asırıwda zárúrli faktor esaplanadi. Sol kózqarastan, bahalar ósiw pátleriniń tómenlewi hám turaqlılasıwı mámleket ekonomikalıq siyasatınıń tiykarǵı maqsetlerinen biri bolıwı kerek.

Fiskal turaqlılıqtı támiyinlew

Ótken 5 jıl ishinde Ózbekstannıń fiskal tarawdaǵı siyasatı tupten ózgerdi, atap aytqanda byudjettiń ashıqlıǵı hám ashıqlıǵı támiyinlendi, salıqqa tartıwdı ápiwayılastırıw hám jetilistiriw boyınsha keń kólemli reformalar ámelge asırıldı, jasırın ekonomika úlesin kemeytiw maydanınan bir qatar nátiyjeli ilajlar ámelge asırıldı.

Sonıń menen birge, byudjet qarjlarınan aqılǵa say paydalanıw sisteması jetilistirildi, bunda Joqarı Jıynalıstıń byudjet processindegi roli hám ornı asırıldı, jergilikli húkimet wákillik shólkemleriniń kepillikleri keńeytirildi, «Ǵayratlı byudjet» joybarı jumısqa túsirildi.

Usınıń menen bir qatarda, Ózbekstan Respublikasınıń suverenli xalıq aralıq obligatsiyalari shıǵarılıp, odan túsken aqshalar mámleket párawanlıǵı jolında strategiyalıq zárúrli áhmiyetke iye bolǵan joybarlardı finanslıq támiynlewge jóneltirildi.

Rawajlanıw strategiyasına muwapıq, 2022-2026 -jıllarda Ózbekstanda byudjet hám sırtqı qarız turaqlılıǵındı támiyinlew wazıypasına ústin turatuǵınlıq berilip atır. Sebebi, mámlekette fiskal defitsitning artıp barıwı hám sırtqı qarızlardıń xalıq aralıq dárejede belgilengen normalardan asıp ketiwi, álbette milliy ekonomikaǵa qáwip tuwdırıwı múmkin.

Sonıń menen birge, usı strategiyada byudjet qarjlarınıń nátiyjeli sarıplanıwın támiyinlew maqsetinde jergilikli byudjetlerdiń múmkinshiliklerin keńeytiwge bólek itibar qaratılıwı názerde tutılǵan.

Fiskal tarawda belgilenip atırǵan usı ústin turatuǵın wazıypalar aldınǵı reformalardıń logikalıq dawamı esaplanıp, bul bir tárepden byudjet dáramatların aqılǵa say qáliplestiriwge xızmet qilsa, ekinshi tárepden, byudjet ǵárejetleriniń nátiyjeli sarıplanıwına sebep boladı, sońı nátiyjede bolsa, mámlekette ekonomikalıq aktivlik artıp makroekonomikalıq turaqlılıq támiyinlenedi.

1.1
1-soraw bayanı : Insan hám jámiettiiń iskerligi ushın málim shárt sharayatlar zárúr boladı. Bunday sharayatlar kárxana hám shólkemler, basqarıw keńseleri, úy xojalıǵı iskerliginde jaratıladı hám ámelge asıriladı. Insaniyat ushın zárúr bolǵan naǵıymetler hám ob'ektiv tárzde tark tapqan ekonomikalıq munasábetlerdi tákirar islep shıǵarıw ushın umum procesi ekonomikalıq sistemanı dúziledi. Hám de insaniyat dúzilisisiniń hasası esaplanadı.

Hár bir mámleket ózin sociallıq-ekonomikalıq, tariyxıy hám milliy qásiyetlerin ob'ektiv sáwlelendiriwshi ekonomikalıq sistemanı sáwlelendiredi. Ekonomikalıq sistemalar tiykarlanıp islep shıǵarıw qurallarına bolǵan múlkshilik formaları hám ekonomikalıq iskerlikti basqarıw usılı menen parıq etedi. Olardı shártli túrde 3 túrge ajıratıw múmkin:
1. Ústin dárejede mulkka tiykarlanǵan bazar sisteması bolıp, ol jaǵdayda xojalıq yurutuvchi sub'ektlerdiń xızmetleri mámleket tárepinen ulıwma tártipke solinmaydi, Ekonomikanıń turaqlılıǵın hám taraqqiy etiw bazar mexanizmi járdeminde ámelge asıriladı. Erkin bahalar hám báseki bazar mexanizmin háreketke keltiretuǵın kúsh bolıp esaplanadı.
2. Basqarıw buyrıqpazlıq sisteması esaplanıp, birinshisine pútkilley qarama qarsı. Bul sistemada islep shıǵarıw quralları tiykarlanıp mámleket múlki esaplanadı. Mámleket tárepinen resurslar, ónimler hám dáramatlardıń barlıq dóńgelek aylanıwı kórsetpeli salıstırıw quralı arqalı qatań basqarib barıladı.
3. Aralas sistema esaplanıp házirgi zaman taraqqiy etken mámleketlerine tiyisli. Bul sistemada múlkshiliktiń barlıq formaları (hususiy, jámáát, mámleket hám basqalar ) teń haqılı bolıp, ol jaǵdayda ekonomikalıq iskerlikti basqarıw bazar mexanizmi hám mámlekettiń keń aralasıwı járdeminde ámelge asıriladı.
Túrli mámleketlerde bazar hám mámleket munasábetleri bir hil emes. Mısalı : Kópshilik Evropa mámleketlerinde ekonomikanı basqarıwda mámleket sezilerli orın iyelese, AQSh de kerisinshe, keń múmkinshilikler hususiy isbilermenlikke berilgen.
Tariyxıy tájiriybe sonı kórsetedi, egerde ekonomikalıq sistemalar múlkshiliktiń qanday da bir formaǵa ústin dárejede tiykarlanǵan bolsa, olar turaqlılıq hám óz-ózinde rawajlanıw ózgeshelikine iye bolmaydı. Bunda ol qale menshikli qale ol mámleket múlki bolmaydıin. Sol sebepli de aralas ekonomikalıq sistemanı qáliplestiriw hám jáne de rawajlandırıw jáhándıń barlıq mámleketlerine tán bolǵan jónelis esaplanadı hám de bunda mámleketke bólistiriw hám qayta bólistiriwde keń kepillikler beriledi.
2-soraw bayanı : Házirgi zamande sap ekonomikalıq sistemaǵa tiykarlanǵan mámleketti tawıp bolmaydı. Hár bir sistema xojalıq júrgiziwdiń milliy modeline iye. Basqarıw buyrıqpazlıq sovet, Kitay modelleri bar edi. Usılardan eń ataqlıların sanap ótemiz.
Amerikada model - isbilermenlik aktivligin sıylaw, aktiv xalıqtı bayıtıw tiykarına dúzilgen. Kem támiyinlengenlerdi bólekan kiyim-kensheklestiriw hám járdem beriw názerde tutılǵan. Bul model miynet ónimliligin joqarı bolıwına hám jeke tabısqa erisiwge tiykarlanadı. 1
Yaponcha model - xalıqtı jasaw dárejesin (sonday-aq mıynet haqı dárejesi) miynet ónimliliginen orqada qalıw menen xarakterlenedi. Sol tiykarda dúnya bazarında ózine túser bahasın tómenlewine eriwiladi. Bul model milliy óz-ózin ańǵarıwǵa, milletti qızıǵıwshılıq menen hár bir insannıń qızıǵıwshılıqtan ústin bolsa mámlekettiń gullep jasnawında málim joytıwlar esabına boladı.
Shvedcha model-kúshli social siyasatqa tiykarlanadı. Bul mámleket qolında tiykarǵı foidalarning 4 protsentgine boladı, mámleket ǵárejetleri bolsa JIO’ning 70 protsentti quraydı. Ǵárejetlerdiń yarımınan kóbirek social mútajliklerge isletiledi. Shvetsiyada salıqlar muǵdarı júdá joqarı, sonı esabına adamlardıń turmıs dárejesi eń joqarı mámleket esaplanadı. Bunday model «funktsional qánigeliklash» degen atalǵan. Hususiy kárxanalarǵa júkletilgen, xalıqtı joqarı turmıs dárejesin támiyinlew bolsa (bandlilik, tálim, social qamsızlandırıw ) mámleketke júkletilgen.
Rejeli ekonomika 1990 jıllarǵa ózin múmkinshiliklerin joǵatdı.
Ózbekstan 1991 jıl ǵárezsiz bolǵandan keyin bazar ekonomikasına ótiwdiń reformasi islep shıǵıladı. Aralas ekonomika payda boldı.
Birinshi Prezidentimiz tárepden aralas sistemanıń milliy modeli islep shıǵıldı. Social qorǵawlanǵan bazar ekonomikasına tiykarlanǵan huqıqıy demokratiyalıq mámleketti qurıwǵa kiriwildi. Joqarıda kórsetilgen modeller tiykarında makrostrategiyalar tańlaw múmkin.
Respublikamızda sotsial-ekonomikalıq rawajlanıwda 5 principke tiykarlanadı :
1. Ekonomikanı siyasattan artiqmashliǵin támiyinlew.
2. Huqıq ústinligin támiyinlew.
3. Mámleket tiykarǵı islohatchi.
4. Bazar ekonomikasına basqıshpa-basqısh ótiw.
5. Kúshli social qorǵaw.
Makrostrategik programmalar islep shıǵıwdıń tiykarǵı yunalishlari.
Makrostrategik programmalarǵa :
-mámlekettiń social siyasatı boyınsha - programmalar :
-xalıqtı turmıs dárejesin strategiyalıq rawajlandırıw.
-xalıqtı tákirar islep shıǵarıw jumısshı kúshi hám bandlilik programmaları.
-social tarawdıń tarmaqlardı rawajlandırıw programmaları.
-ilimiy-texnika rawajlanıwı programmaları.
-ekologiya boyınsha programma hám hoqazolar.