13-mavzu institutlarning rivojlanish evolyutsiyasi reja: Institutsional o’zgarishlar nazariyasining asosiy qoidalari

 
2. Institutlar rivojlanishining avvalgi harakat yo’nalishiga 
bog’liqligi
Evolyutsion tarzda yuzaga kelgan institutlar kam xarajatlar bilan 
bitimlar tuzilishini ta‟minlashda hamisha ham samarali bo‟lavermaydi. 
Evolyutsion variantni belgilashdagi muhim jihat qonunda yozilgan 
huquqda urf-odatlar va an‟analar darajasida yuzaga kelgan tenden-
tsiyalarni qayta tiklashdan iborat. Lekin kecha yuzaga kelgan tenden-
tsiyalar bugun bitimlarni amalga oshirishda o‟rinli bo‟lishiga hech 
qanday kafolat mavjud emas. Bu yerda institutlarga Veblen tomonidan 
berilgan ta‟rifni yodga olish o‟rinli: institutlar – «bu o‟zining mavjud 
bo‟lishini noma‟lum uzoq muddatga cho‟zuvchi insonlarning odatiy 
turmush tarzi». Evolyutsiyaning qayd etilgan inertsion xususiyati 
rivojlanishning avvalgi harakat yo‟nalishiga bog‟liqlik yoki 
rivojlanishning tarixiy belgilanganligi samarasi (path-dependency) 
nomini olgan. Bunday bog‟liqlik haqida “kechagi institutsional doiralar 
ahamiyatini yo‟qotmasdan qolib, bugun va kelgusida tanlash 
variantlarini chegaralagan” hollarda so‟z yuritiladi. Qisqacha aytganda, 
tarix muhim ahamiyatga ega.
Institutlarning tabiiy evolyutsiya natijalarining turli ahamiyatga 
egaligiga ishonch hosil qilish imkonini beruvchi misollar ko‟p. Bir 
tomondan, 
an‟analarni yoki kenroq ma‟noda o‟tgan holatni 
formallashtirish tamoyili umumiy huquqning asosida yotadi. Aynan 
Angliya va unga qaram bo‟lgan mamlakatlar (yagona bitim hisobida) 
eng kam transaktsiya xarajatlari bilan iqtisodiy o‟zaro hamkorlik qilishni 
ta‟minlashda eng samarali huquqiy tizimni yaratgan.

---

Ikkinchi tomondan, Ispaniya, Portugaliya va Lotin Amerikasi 
mamlakatlarining tarixiy tajribasidan ko‟rish mumkinki (ularning 
huquqiy tizimi merkantilizm
1
an‟analarini aks ettirgan), institutsional 
rivojlanishning boshi berk variantlari ham cheksiz uzoq vaqt mobaynida 
o‟zini o‟zi qayta tiklashi mumkin. Huquqda qayd etilgan merkantilizm 
normalari faqat qisqa muddatli davrda samarali emas, balki qayta 
taqsimlashga yo‟naltirilgan faoliyat yordamida foyda olishga 
yo‟naltirilishga yordam beradi (oddiy utilitarizm normasi va rentani 
izlash). E. de Sotoning ta‟kidlashlaricha, «Peru jamiyati qayta 
taqsimlash bitimlariga asoslangan huquqiy tizimning oqibatlaridan 
aziyat chekishadi... Bizning hozirgi kunimiz Ispaniyadan kelgan davomli 
merkantilistik an‟ananing natijasidir».
Shunday qilib, norasmiy norma butun jamiyat miqyosida 
individuallashtirilgan munosabatlar doirasidan tashqarida samarali 
ishlashi uchun oddiy ochiqligini ta‟minlashning o‟zi kifoya qilmaydi. 
Masalan, qonunchilik bilan mustahkamlangan «o‟ziniki o‟zinikiga noiloj 
do‟st» normasi insonlar o‟rtasidagi individuallashtirilmagan o‟zaro 
hamkorlikning asosida yotishi mumkin emas. Norasmiy norma ikkinchi 
tomonning “o‟ziniki” yoki “begonalar” qatoriga kirishiga qarab ikki xil 
xatti-harakat standartining mavjud bo‟lishini nazarda tutuvchi o‟zining 
ikki tomonlama tabiatidan qutilishi kerak. SHu o‟rinda, «oddiy 
utilitarizm va opportunizm» kabi normalarning ustunlik qilishi aynan 
ikkinchi tomonning “o‟ziniki” yoki “begonalar”ga ajratilishi bilan 
bog‟liq. Chunki xarajatlarni uning zimmasiga yuklash mumkin bo‟lgan 
boshqa individ mavjud bo‟lgan taqdirdagina qo‟lga kiritiladigan 
foydalilik bilan individning shaxsiy samarali faoliyati o‟rtasidagi 
bog‟liqlik mavjud bo‟lmaydi.