14-маввзу. O‘zgarmas tok dvigatellari

Ketma-ket qo’zg’atishli dvigatelning ish xarakteristikalari. 
bo’lganda foydali quvvat
ga emas yakor toki I
a
ga nisbatan bog’liqlik 
grafigida 
,
,
va 
tasvirlash qulay hisoblanadi. Bu ikkala bog’liqlik 
o’rtasida farq oz, chunki 
bo’lganda
taxminan tok 
ga 
proportsionaldir. 

---

Ketma-ket qo’zg’atishli dvigatelda qo’zg’atish toki yakor tokiga teng 
va u bilan bir vaqtda o’zgaradi. Qo’zg’atish tokining valdagi yuklamaga 
nisbatan proportsional ravishda o’zgarishi o’zgarmas tok dvigatel ish 
xarakteristikalarining parallel qo’zg’atishli dvigatel ish xarakteristikalaridan keskin 
farq qilishiga sababchi bo’ladi (5.3.4-rasm). 
Ketma-ket qo’zg’atishli dvigatel validagi yuklamaning ortishi bilan 
qo’zg’atish toki ham ortadi, hamda o’zgarmas tok dvigatelning asosiy magnit 
oqimi 
ham mashina magnitlanish egri chizig’i bo’yicha ko’payadi. Demak, 
ketma-ket qo’zg’atishli dvigatelning aylanish chastotasi yuklama ortishi bilan 
tezda pasayadi.
bo’lgandagi
bog’liqlik tezlik xarakteristikasini 
ifodalaydi. (5.3.20) tenglamaga asosan ketma-ket qo’zg’atishli dvigatel aylanish 
chastotasining o’zgarishi asosiy magnit oqimining o’zgarishiga, yakor zanjirida
kuchlanish pasayishiga va yakor reaktsiyasiga bog’liq bo’ladi.
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Agar ketma-ket qo’zg’atishli dvigatelning magnit zanjiri to’yinmagan tokning 
qiymatlarida bo’lsa, magnit oqimi 
tokka proportsional ravishda
o’zgaradi va quyidagicha yoziladi:
. (5.3.22) 
5.3.4-rasm. Ketma-ket qo’zg’atishli dvigatelning ish xarakteristikalari
 

---

 Bunda o’zgarmas tok dvigatellarining aylanish chastotasi yuklama toki
ga teskari proportsional bo’lib, tok kamaygan sari yuklama toki oshadi va 
o’zgarish xarakteri giperbola ko’rinishida bo’ladi (5.3.4-rasm). 
Teskari EYUK lar muvozanat tenglamasi (5.3.16) ga asosan, kuchlanishni
qilish uchun, magnit oqimi ning kamayishida o’zgarmas tok 
dvigatel aylanish chastotasining oshishi lozim bo’ladi. 
O’zgarmas tok dvigatel aylanish chastotasining haddan tashqari ko’payishiga, 
mexanik sabablarga ko’ra yo’l qo’yib bo’lmaydi. Shuning uchun, umumiy 
maqsadli ketma-ket qo’zg’atishli dvigatellarni salt ishlash rejimda ishga tushirish 
yoki normal ishlayotganida yuklamani nominalga nisbatan 25 % dan kamaytirish 
mumkin emas. 
Ketma-ket qo’zg’atishli dvigatelning salt ishlashi ro’y bermasligi uchun uning 
aylanma harakatini tasma vositasi orqali uzatishga yo’l qo’ymasdan, balki yuk 
mexanizmi bilan qattiq birlashtirilib qo’yiladi.
Agar tahlilni soddalashtirish maqsadida 
ni e’tiborga olmasa, u holda 
(5.3.14) va (5.3.12) ifodalarga asosan quyidagiga ega bo’lamiz:
(5.3.23) 
Magnit zanjiri to’yinmagan o’zgarmas tok dvigatelda magnit oqimi 
qo’zg’atish toki
ga to’g’ri proportsionalda bo’lganligidan, (5.3.22) 
tenglamani hisobga olgan holda momentning ifodasi quyidagicha yoziladi: 
 
(5.3.24) 
Momentning bu ifodalanishida 
egri chizig’ining parabola 
ko’rinishida bo’ladi. Odatda, valdagi yuklamaning oshishi bilan magnit zanjiri 
to’yinib, magnit oqimi 
bo’ladi. Bu holda ketma-ket qo’zg’atishli 
dvigatel uchun momentni quyidagicha yozamiz:

(5.3.25) 
bu yerda
− o’zgarmas kattalik.
Ketma-ket qo’zg’atishli dvigatel momentining ortishi yuklama tokining 
kvadratiga to’g’ri proportsional bo’lishi juda katta ahamiyatga ega. 

---

Bu ayniqsa, katta qiymatli ishga tushirish momenti talab qilinadigan 
mexanizmlarda (kranlar, metro, tramvay, trolleybus, avtomobillardagi starter va 
elektrovozlar, shuningdek o’zgarmas tok dvigatel o’ta yuklanish qobiliyatiga ega 
bo’lishi kerak bo’lgan hollarda) muhim ahamiyatga ega bo’ladi.
Ma’lumki, foydali quvvat quyidagi ifoda bilan aniqlanadi: 
(5.3.26)
Ketma-ket qo’zg’atishli dvigatelning validagi yuklamasi 
dan 
gacha bo’lgan oraliqda o’zgarganida FIK 
ning o’zgarishi kam 
bo’ladi.
Ketma-ket qo’zg’atishli dvigatelda mexanik va magnit isroflar yig’indisi 
valdagi yuklamaga deyarli bog’liq bo’lmaydi. Ya’ni tok 
ning oshishi bilan 
magnit oqimi oshadi, bu esa aylanish chastotasi kamayishiga olib keladi. Natijada 
mexanik va magnit isroflar yig’indisi kam o’zgaradi. SHu sababdan ketma-ket 
qo’zg’atishli dvigatelda FIK o’zining maksimal qiymatiga, xuddi parallel 
qo’zg’atishli dvigatellardagi singari, salt ishlash isroflari elektr isroflariga teng 
bo’lganda erishadi. 
Ma’lumki, ish xarakteristikalari kuchlanishning 
qiymatida 
olinadi, shuning uchun o’zgarmas tok dvigatelga berilayotgan quvvat 
yuklama toki 
ga proportsional ravishda o’zgaradi. Demak,
bog’liqlik boshqa masshtabda tokning o’zgarishi 
ni ko’rsatadi.