14-Мавзу: Иқтисодиёт соҳасида Нобел мукофотига сазовор бўлган иқтисодчи олимларнинг ғоялари ва таълимотлари. Режа

2. Нобель мукофотининг илк лауриятлари Ф. Рагнар, Я. Тинберген, П. Самуэльсон ва С. Кузнец

Нобел мукофотининг биринчи лауриятлари: Рагнар Фриш ва Ван Тинберген, Пол А. Самуельсон, Симон Кузнец йили Нобел мукофоти бирданига - норвегиялик (Осло университели ходими) Рагнар Фриш (1895-1973) ва нидерландиялик (Роттердамдаги Нидерландия иқтисодиёт маркази ходими) Ян Тинберген (1903-1994)лар созовор бўлдилар. Уларга бу мукофот олимларнинг “иқтисодий жараёнларни математик таҳлл этишда динамик моделларни ривожлантириш ва қўллаш бўйича тадқиқотлари учун) берилди.

Рагнар Фриш (03.03.1985 Осло- 31.01.1973, ўша ерда) норвегиялик иқтисодчи, Норвегия фанлар академиясининг аъзоси (1931). Ослодаги университетда таълим олди, Францияда ўқиган, 1925-1965-йилларда ўқитувчи, 1923-йилда Буюк Британияда таълим олди, 1926-йилда Математик статистика бўйича доклорлик даражасини олди. АҚШ, Франция ва Италияда ҳам ўқиди. 1931-йилдан Ослода профессор, 1933-1935-йлллар “Eкономист” журнали редактори, Осло университели иқтисодиёт институти директори (1931-1965). Иқтисодиёт бўйича Ел университcти (1930) ва Сарбоннада (1933) маърузалар ўқиган, бир қанча университcтларда фахрий доктор (Кембриж, Стокголм, Вимбcрген). Рагнар Фриш иқтисодиётда математик йўналиш таърафдори бўлган. Эконометрия ривожига муҳим ҳисса қўшди (фойдалилик, ишлаб чиқариш функсияларини ўлчаш, индексациялар ва бошқа). Унинг эконометрия иқтисодиёт назарияси, статистика ва математика синтези сифатидаги тушунчаси кўпгина иқтисодчилар томонидан тан олинади. У биринчилардан бўлиб микро ва макроиқтисодиёт таҳлили соҳаларини ажратиб кўрсатди, ўзининг динамик макроиқтисодий давр моделида акселерация тамойилини қўллади (Ж.МКейнсда мултипликатор тушунчаси бор эди). иқтисодий дастурлаш масалаларига катта эътибор берган. Олим томонидан таклиф этилган иқтисодий ривожланиш усуллари ва моделлари, шунингдек миллий счётлар тузиш тамойили Норвегия ва бошқа давлатлар бюджет, статистик ташкилотлари томонидан амалда кенг қўлланилади. Асосий асарлари эконометрикани амалиёт билан боғлашга бағишланган.

Голландиялик иқтисодчи Ян Тинберган, ҳозирги замон матемалик иқтисодиёти намояндаларидан биридир, Нидерландия академияси аъзоси, Лейдер университт-ъ*ъ ^ таълим олди. 1929-йили докторлик даражасига бўлди. 1945-1955-йллари Режалаштириш маркази бош)иғи, 196-Ж972-йи)лари режалаштириш кўлитети раиси бўлган. АсоС- асарлари иқтисодий сиёсат назариялари, Жж

м
ривожланиш моделлари (товар ихтисослашиъ
модетини оптималлаштириш - бандлик меонлари билан бог ^ ихтисослашувини тан лаш ва бошқалар). Конвергенсия назариясинъ^ъ вариантларидан бири бўлган “оптимал тузум” назариясини илгари сурди- Тинберген фикрича. ҳозирги капитализм социализм тониъ трансформация бўлмоқда, бу ҳолат капитал эгалари қувватининг атиCъ, пасайганлиги, бошқарувчилар ва касаба кўрниталарининг роли ошгаъъ^^*ъ социалистик ғояларнинг кўпгина соҳаларга сингиб борганлиги суғурта, давлат корхоналари, режаиаштиришнинг турли шакллари бошқалар), социализмнинг ўзида ҳам капитализм томон силжишлар рўй бераётганлиги марказиий бошқарув миаълум чегарада эканлиСл; марказий орган оҲказилаётганлигани) қайд этилади. “Оптимал тузуфъ деганда иккала тизимнинг синлези тушунилади - бунда “капиталис^ъ самарадорлик” ва “социалистик тенглик”нинг айрим элементлари бирлашуви тушунилади. Бунда синтcз хусусий мулк асосида бўлиши зарУ>ъъ чунки бу бозор иқтисодиёти асосидир. Тинберген давлатларнинг тинч тотув яшаш тамойили ва иқтисодий ҳамкорлигини қўллаб-қувватлайди- У 1954-йиЖдан бошлаб, ривожланаётган мамлакатлар иқтисодий*^*! отан шуғулланади. Тинберген томонидан “харажатлар-ишлаб чиқарисфъ модеЖи талЖил этилади, меҳнат тақсимотини оптималлаштириш моделиъъъ яратади, товар - валюта захиралари тўғрисидаги таклфларни бера^^ъ CН.Калдор ва А.Харм билан бирга) инсонпарварроқ жами^ат яратис)иъи"ъ “кичик қадамлар" ва меъёрни билиш назариялари тарафдори сифатидъъ танилган.
йли бу мукофотга таниқли Америкалик оллТи, Массечусец технология инстилути (Кcмбридж) ходими Пол А. Самуельсон (1915-2009) созовор бўлди. Унга бу мукофот “статислик ва динамик иқтисодий назарияни ривожлантирганлиги ва шу билан иқтисодиёт фани таҳлилини янада юқорироқ кўтаришга ҳисса қўшган илмий иш учун” берилдл. Чикаго университетида таълим олган (1932-1935). Гарвард Олий мактабида А.Хансен, В.Леонтев, Й.Шумпетериардан илм ўрганди. 1941 йилда Массачусец технологик институтида ишлай бошлади. Америка иқтисодий ассоциацияси (1961), Эконўлетрик жамият (1951), Халқаро иқтисодий ассолсиацияда Пол (1965-1968) президенти бўлиб сайланган. Олим назариётчи бўлиш билан бирга АҚШ Президенти ёрдамчиси, “Неwсwеек” журналида фаол иштирокчи ҳам эди. Биз бу олимни асосан “Eкономикс” китоби муаллифи сифатида яхши ланиймиз. Унинг неосинтез назариясини олдинги бобда кўриб чиқдик.
йили Нобел рнукофоти Симон Кузнец (1901-1985)га насиб этди. Асли Белорус, Украина, Россияда. кейинчалик АҚШда яшаб, ижод этган (Гарвард университети, Кембридж). У “иқтисодий ва социал структура ривожланиш жараёнига янгича ва янада чуқурроқ қарашга олиб келган, иқтисодий ўсишни талқин қилишнинг эмпирик тадқиқ қилувчи иши учун” Нобел рнукофоти олди.
Асли Саймон (кейинчалик Симон) Смит Кузнец Белоррусиянинг Пинск шаҳрида туғилган, аввал гимназияда, кейин Харков (Украина) университетида таҳсил олди, махаллий совет статистик ташкилотларда ишлади. 1914-йили Америкага кўчиб ўтган. Кузнец инглиз тилини тез ўзлаштириб, Нью-Йоркнинг Колумбия университетига ўқишга киради ва қисқа вақт ичида магистрлик ва докторлик даражасига эришди. У иқтисодий жараёнларни эмпирик ва статистик таҳлил анъаналарини изчиллик билан давом эттирди. Миллий иқтисодий тадқиқотлар бюроси аъзоси (1927-1961), Пенсилвания (1930- 1954), Жон Хопкинс (1954-1960), ва Гарвард (1960-1871) университетларида профессор лавозимларида ишлаган. С.Кузнец Америка статислика ассоциацияси (1949) ва Америка иқтисодий ассоциацияси (1954) президентлигига сайианган.
"Кузнец қонуни” деб ном олган назария бўйича интенсив ривожланиш йўлига ўтган давлатларда биринчи ўн йилликда даромадлар ва бойликларнинг нотекис ўсиши тақсимланишга хос бўлади, ундан кейин эса даромадларнинг маълум меъёр атрофида бўлиши кузатилади. Бу ғоянинг ҳозирги даврда мустақил ривожланиш йўлига ўтган мамлакатлар учун аҳамияли жуда катта. Ҳақиқатдан эркин бозор муносабатиарига кириб келаётган давлатларда давлат мулкини бошқа мулк шаклларига ўзгарлириш кетяпти, хусусийлаштириш оқибатида кўп холларда янги бойлар пайдо бўлаяпти, қутбий бўлиниш кучаймоқда, бу эса ҳар доим ҳам тинчлик билан бўлавермайди. Олим шунингдек иқтисодий ўсишнинг қиёсий таҳлилига катта ҳисса қўшди, бу билан ҳозирги замон иқтисодий белгиловчи мезонларни аниқлади. Улар қуйидагилар:
даромаднинг аҳоли жон бошига қараб ўсиш суръатлари;
ишчи кучининг тармоқлар бўйича тақсимоти;
аҳолининг ҳудудлар бўйича жойлашуви.