14-мавзу. Рим республикасининг қулаши. Империя даврида Рим давлати. (2-соат)

Қадимги Рим маданияти

Қадимги Рим маданияти о„ з тараққиётида бир неча босқичларни босиб о„тди. Рим Италия, Юнонистон ва Шарқ мамлакатларининг нисбатан юқори ривожланган маданий ютуқларини о„злаштириб олди. Рим маданияти асра-секин шаклланди ва ниҳоясида юқори даражада ривожланган маданий-ма‟навий ютуқларни о„зида акс эттирди. Республика давридаги Рим маданияти империя даври Рими маданиятининг асоси бо„лди.
Дин. Римликларнинг ан‟анавий э‟тиқодида тотемизм, фетишизм ва анимизмнинг қолдиқлари мавжуд эди. Рим динида уруг„ ва оила э‟тиқодлари муҳим о„рин тутар эди. Ҳар бир уйда оила э‟тиқодининг маркази о„чоқ, бош оиланинг отаси коҳин эди. Ҳар бир киши- да о„зининг руҳий ҳомийси бо„либ, у эркакларда гений, аёлларда юнона эди. Римликларнинг э‟тиқодига ко„ра, вафот этган аждодлар худо-ҳомийларга айланар эдилар.
Римликларда ҳар бири қандайдир бир аниқ функсияни бажарадиган кичик худолар жуда ко„п эди. Мисол учун, худо Форкул уй эшиги қо„риқчиси, Лимент остона, Кардия эшик зулфинларининг қо„риқчиси эди. Лекин асосий э‟тиқод қилинадиган қудратли худолар алоҳида о„рин тутар эди. Уларнинг орасида энг биринчиси чақмоқ худоси Юпитер бо„либ, унинг ибодатхонаси Капитолийда Тарквиний Маг„рур даврида қурилган эди. Унинг хотини Юнона никоҳ ва оналик ҳамда аёллар ҳомийси эди. Уларнинг қизи Минерва – ҳунар, сан‟ат ва урушлар ма‟будаси; Веста – фуқаролик жамоаси ҳомийси ва уй о„чог„и ма‟будаси; Марс – уруш худоси; Янус – о„тмиш ва келажак, кириш ва чиқиш, бошланиш ва тугалланиш, иккиюзламачилик худоси; Венера – севги ва ҳосилдорлик ма‟будаси; Серера – экинлар ва ҳосил ма‟будаси; Нептун – денгиз худоси; Меркурий – савдо ва о„г„рилар ҳомийси; Вулкан – темирчилар худоси; Плутон – нариги дунё зулмат худоси; Бахус – виночилик худоси; Диана – ой ва овчилик худоси; Силвана – о„рмон худоси ва бошқалар. Римликлар бирор-бир муҳим ишни бошлашдан олдин бу иш то„г„рисида худолар иродасини билмасдан бошламаганлар. Шу сабабли авгурлар (коҳинлар) қушларнинг учиши ва о„зини тутиши, қурбонликка келтирилган ҳайвонларнинг ички органлари (айниқса, жигари)га, яшин чақнашига қараб, худоларнинг иродасини о„қиганлар. Ҳар бир тоифа ма‟лум бир ма‟будга э‟тиқод қилган (суворийлар – отлиқ Нептун ва Диоснурага, плебейлар Сестсера, либер, либерага), алоҳида касблар (савдогар-
лар – Меркурийга, ҳунармандлар, ёзувчилар, о„қитувчилар – Минервага) сиг„инганлар. Ҳар бир фамилия – оила о„з ҳомий худосига эга бо„лган. Фуқаро диний маросимларда иштирок этишга мажбур эди.
Рим э‟тиқодига этруск ва юнон э‟тиқоди қарашлари ҳам о„з та‟сирини о„тказди (Юнона, Минерва, Вулкан). Этрусклардан ҳайвонларнинг ички а‟золарига қараб фол очиш о„злаштириб олинган эди. Мил.авв. ИИИ асрдан римликлар о„з худоларини юнон худолари билан тенглаштирган эдилар: Юпитер – Зевс, Юнона – Гера, Минерва – Афина, Марс – Арес, Венера – Афродита, Серера – Деметра, Меркурий – Гермес, Бахус – Дионис. Рим э‟тиқоди диний қонун-қоидаларига расман риоя қилиш билан чекланган бо„либ, чуқур диний ҳис-туйг„удан мутлақ маҳрум эди. Коҳинлар одамлар ва худолар о„ртасидаги воситачи ролни о„йнар эдилар.
Мил.авв. ИИИ–И асрларда Италияга шарқдан Серапис, Исида, Митра ва бошқа диний э‟тиқодлар кириб келди. Рим империясига турли Шарқ э‟тиқодлари – Мисрдан Исида, О„рта Шарқдан зардуштийлик илоҳи Митра ва бошқа илоҳлар кириб келди. Помпейнинг шарқ юришлари билан Митрага сиг„иниш Рим шаҳри, Британия ва Дунай бо„йларида тарқалди. Митрага сиг„инувчилар коҳинлар бошчилигида жамоалар туздилар. Г„орлар ва ер ости галереяларида Митрага сажда қилиб, унинг маросимлари о„тказилди. Митрага қурбонлик қилинадиган бундай иншоотлар Митреум деб аталиб, улар бутун империя бо„йича тарқалган. Митрага сиг„иниш ИИИ асрнинг ИИ ярмида императорлар Диоклетиан ва Максимиан даврида кенг тарқалди. Император Максимиан ҳарбий юришлари вақтида Митрага давлат ҳомийси деб ҳурмат бажо келтирди.
Рим жамиятининг мафкуравий тушкунлиги ифодаси сифатида насронийлик э‟тиқоди милодий И асрда Римнинг Яҳудия провинсиясида пайдо бо„лди ва ИИ асрдан тез тарқала бошлади. Эски диний э‟тиқодлар, ма‟буд ва ма‟будалар, уларнинг маросимлари жамиятнинг ма‟навий эҳтиёжини қондирмади. Насронийлик ҳам шу тарзда кириб келди. Янги э‟тиқод дастлаб камбаг„аллар ва қуллар орасида тарқалди. Унинг расм-русумлари содда, тенглик ва у дунёга ишонч билан одамларни о„зига жалб қилар эди. Расмий ҳокимият насронийларга шубҳа билан қараб, уларни та‟қиб қилди. ИИ асрдан насронийлик аҳолининг турли қатламлари орасида жадал тарқалди. Бу э‟тиқоднинг кучли ташкилоти
шаклланди. Ҳукмрон табақа аста-секин янги э‟тиқоднинг давлат ҳокимиятига фойдасини тушуниб етди ва уни расмий дин сифатида э‟тироф этди. Император Константин 313-йилда о„зининг Милан эдикти (қонуни) билан насронийлик динига э‟тиқод қилишга рухсат берди. Костантин 330-йилда насронийликни қабул қилди. Император Феодосий 381- йилда насронийликни давлат дини деб э‟лон қилди.
Давлат ҳокимияти диний э‟тиқодга катта э‟тибор берар эди. Коҳинлар давлат хизматчилари ҳисобланса-да, лекин ҳеч қачон қадимги Шарқдагидек алоҳида тоифага бирлашмаган эдилар. Римда бир қанча коҳинлик коллегиялари мавжуд эди. Коҳинлар элитаси олий понтифик (барча илоҳий ва инсоний ишлар судяси), понтификлар коллегиясининг бевосита раҳбари ва уч бош фламин (улар Юпитер, Марс ва Квелин э‟тиқодларини бошқарар эдилар)дан иборат эди. Понтификлар дастлаб 6 та бо„либ, Сезар даврида 16 тага етди. Улар диний маросимларнинг қат‟ий бажарилишини назорат қилар эдилар. Олий понтифик тақвим тузиб, диний байрамлар о„тказилишига мас‟ул эди. Унга 15 фламин бо„йсуниб, фламинлар алоҳида худоларга қурбонлик келтирар эдилар. Авгурлар фол очиш билан шуг„улланар эдилар. Рим диний календарида 70 га яқин диний байрамлар мавжуд эди. Бу байрамлар мо„л-ко„л қурбонлик келтириш, маросимлар ва қувноқ томоша – базмлар билан тантанали о„тказилар эди. Республиканинг охирида байрамлар бир йилда 115 кунни ташкил қилган.
Ҳуқуқ. Рим ҳуқуқи антик сивилизатсиянинг энг катта ютуқларидан бо„либ, асрдан- асрга юридик тафаккурнинг классик намунаси бо„лди. Рим ҳуқуқининг манбаларини одатдаги ҳуқуқ, сенат қабул қиладиган қонунлар, магистратларнинг эдиктлари ва юристларнинг фаолияти ташкил қилар эди. Рим тарихида ҳуқуқий нормаларни кодификатсия қилиш натижасида ХИИ қонунлар жадвали яратилди. Мил.авв. 366-йилда хусусий кишилар о„ртасидаги ҳуқуқий қарама-қаршиликларни тартибга солиш учун Римда шаҳар претори лавозими жорий этилди. Преторларнинг юридик амалиётидан фуқаролик просессуал ҳуқуқи пайдо бо„лди. Квент Мусей Стсевола (мил.авв. 159–83-йиллар) о„зининг 576
«Сивил ҳуқуқи» асарида О„н икки жадвал қонунларини шарҳлаш билан бирга васиятлардан бошланиб, жараён билан тугайдиган рим ҳуқуқининг то„ла тизимини яратди. Машҳур ҳуқуқшунос Квент Сервидей Стсевола мил. ИИ аср охири – ИИИ аср бошларида 40 та китобдан иборат «Дигест», 6 китобдан иборат «Жавоблар», 20 китобдан ташкил топган «Саволлар» тузди.
И–ИИИ асрлар Рим ҳуқуқи тарихи даврида классик давр ҳисобланади. Рим империясида 212-йилгача ҳуқуқ ва суд амалиётининг икки шакли: квирит (Рим) ҳуқуқи ва халқлар ҳуқуқи мавжуд эди. Бундан ташқари, ба‟зи провинсияларда маҳаллий ҳуқуқий тизимлар ва Рим ноибларининг эдиктлари амал қилар эди. Император Адрианнинг абадий эдиктини э‟лон қилиниши империя ҳудудида ягона ҳуқуқий кенгликни яратиш ё„лидаги муҳим қадам бо„лди. ИИ асрнинг иккинчи ярмида Гай 4 жилддан иборат ҳуқуқ дарслиги (институтсиялар) то„пламини тайёрлади. ИИ аср охири ИИИ асрнинг бошларида машҳур ҳуқуқшунослар эмилий Папиан, Домисий Улпиан ва Юлий Павел фаолият ко„рсатдилар. 429–438-йиллар император Феодосий ИИ буйруг„и билан «Феодосий кодекси» номи билан император қонунлари то„плами тайёрланди. 529-йилда «Юстиниан кодекси», 533-йилда
«Дигетслар» – Рим ҳуқуқшуносларининг асарларидан олинган ма‟лумотлар то„плами 50 жилдда э‟лон қилинди.

3.