14-mavzu: Tropik va subtropik

Epifitlar.
Epifit holda o`suvchi o`simliklar, asosan, daraxtlarning tanasidan substrat sifatida foydalanadi. Epifit holda o`suvchi o`simliklarni tuban o`simlik vakillari (lishayniklar, suvo`tlar), sporali yuksak o`simlik vakillari (moxlar, plaunlar, paporotniklar) va gulli o`simliklarning orxisguldoshlar oilasidan dendrobium, bulbofillum, erika, trikspermum (Trixspermum arachitas), bromeliyadoshlar oilasidan aregeliya (Aregelia spectabilis), bromeliya (Nidularia innacentii), exmiya (Alchmea benrathii, Aech bracteata, Aech nudicaulis), bilbergiya (Bilbergia baceri, B. magnifica, B. nutans, B. Pyramidalis), shuningdek epifit holda uchraydigan gulli o`simliklardan disxidiya mirmekodiya, kabilar ko`p uchraydi.
Dipterokarpadoshlarning vakillari, asosan, Osiyoda, Malayya arxipelagida va Fillipin orollarida o`suvchi o`simliklarning endem oilalaridan biri bo`lib, 350 turga ega. Bu turlar daraxtsimondir. Daraxtlarning bo`yi 50 m. Hindistondagi o`rmonlarning 80% ini ana shu oila vakillari tashkil etadi. Bu tur vakillari yuqori sifatli yog`ochga ega. Shuning uchun ham mahalliy_xalq ulardan keng ko`lamda foyda lanadi (yog`ochidan smola va balzam olinadi).
Boshoqdoshlar oilasining bambuklar turkumi 600 turga ega bo`lib, barcha tropiklarda tarqalgan. Ular orasida liana holidagilarni yoki bo`yi 20 -30 m li daraxtsimon vakillarni uchratish mumkin. Bambuklar poyasining yo`g`onligi 40 sm. Ular juda tez o`suvchan o`simliklar bo`lib, bir sutkada 50-80 sm o`sishi mumkin. Mahalliy xalq bambuk yog`ochidan turli xil asbob-uskunalar yasaydi.
Ko`p yillik o`tsimon o`simlyklardan shakarqamishning bo`yi 46 m ga yetadi. Uning poyasi tarkibida 18% gacha saxaroza bo`lganligi uchun undan qand tayyorlanadi. Tabiiy holda uchramaydi.
Sterkuliyadoshlar oilasining vakillari tropik o`simliklar bo`lib, daraxtsimon, butasimon va liana holida uchraydi. Shu oilaning shokolad va kola daraxtlari tropik o`rmonlarda keng tarqalgan. Shokolad daraxtining urug`i alkaloid va glyukozid moddalarga boy. Alkaloidlardan, asosan, teobromin uchraydi. Urug` tarkibidagi zararli alkaloidlar ajratib olinadi. So`ngra bu urug`lar fabrikada yanchiladi va ularga yog`, sut, shakar aralashtirish yo`li bilan turli xil shokoladlar tayyorlanadi. Kola daraxtining urug’ida ham 2, 5-3, 0% gacha teobromin, kolanin va kofein kabi alkaloidlar mavjud.
Bromeliyadoshlar oilasining vakillari ko`pincha epifit holda uchraydi. Ananas (Ananas comosus) ning. tabiiy areali Janubiy va Markaziy Amerikadadir. Uning mevasi shirin va sersuv bo`lganligi uchun, hozirgi vaqtda tropik zonada keng miqyosda madaniylashtirilgan.
Tutdoshlar oilasining keng tarqalgan vakillari bo`lib, non daraxti, fikus kabilar hisoblanadi. Bir tup daraxt yil davomida 2-3 kishilik oilani to`la ta'minlashi mumkin. Non daraxti 60-80 yilgacha yashaydi. Uning 40 dan ortiq turi ma'lum bo`lib, asosan, Xitoy, Birma va Zona orollaridagi tropik o`rmonlarda keng tarqalgan. Tutdoshlar oilasining fikus turkumiga 600 tacha tur mansub. Ularning ayrimlari yirik daraxt bo`lib, tirgaksimon ildizlar hosil qilib o`sadi. Butasimon yoki liana holidagi vakillarining bargida esa sutsimon shira bo`lganligi uchun kishilar undan kauchuk va boshqa moddalar olishda foydalanadilar.
Mirtadoshlar oilasiga 3000 ga yaqin tur kiradi. Ularning ko`pchiligi tropik o`rmonlarda o`sadi. Bu oilaning vakillari daraxtsimondir. Ularning ichida qalampirmunchoq daraxti (Caryophyllus aramaticus) keng tarqalgan. Bu daraxtning po`stlog`i va bargi xushbo`y hidli efir moylariga ega bo`lganligi uchun ularni ziravor sifatida ovqatga solinadi. Shuningdek, efir moylaridan meditsina va texnikada qo`llaniladigan qalampirmunchoq yog`i olinadi.
Dukkakdoshlar oilasining Osiyo nam tropik o`rmonlarida keng tarqalgan vakili kussi (Coompassia exelsa) ning bo`yi 50-80 m bo`lib, yog`ochi sifatlidir. Liana holida uchraydigan vakili- fiznostigma (Physostigraa venenosum) ning urug`idagi zaharli moddadan meditsinada foydalaniladi.
Pandanusdoshlar oilasi nam tropik o`rmonlar uchun endem hisoblanib, 250 turi bor. Ular ichida pandanus turi ko`p tarqalgan. Uning 4 m uzunlikdagi ingichka barglaridan har xil buyumlar to`qiladi. Mevasi ovqat sifatida iste'mol qilinadi. Banandoshlar oilasining banan va sayyohlar daraxti yoki ravelena kabi turkumlarining vakillari keng tarqalgan. Bananning 950 turidan 3-4 tasi (Musa nana, M. Sapiendum, M. textilis) ko`proq uchraydi. Bir tup to`pmeva bandida 300 tacha meva joylashadi. Bunday to`pmevaning og`irligi 50 kggacha bo`lishi mumkin. Uning oziq-ovqat va yem-xashak sifatida ishlatiladigan navlari Hindiston, Xitoy va Malayya arxipelagida juda ko`p ekiladi.
Lavrdoshlar oilasidan dolchin va kamfora daraxtlari dolchin va kamfora mahsulotlarini berishi bilan mashhurlar. Palmadoshlar oilasining 1500 ga yaqin turi mavjud. Ularning ko`pchiligi tabiiy holda uchraydi va ekiladi. Nam tropik o`rmonlarda, asosan, ikkita tur: vino va sharbatlar tayyorlashda ishlatiladigan palma (Raphia vinifera) hamda moy olinadigan palma (Elaeis quenensis) uchraydi. Birinchi jahon urushigacha faqat Kamerun davlati har yili 5 470 000 kg, Togo davlati 2 700 000 kg palma yog`i tayyorlab eksport qilgan. 1903 yilda Afrikadan eksport qilingan palma yog`i va uning mahsulotlari 50 mln oltin markaga teng bo’lgan.
Kokos palmasi (Cocos nucifera) 30 turga ega bo`lgan xurmo turkumining biridir. Uning tropik mintaqada keng tarqalgan 29 turbor bo’lib, yovvoyi holda faqat tropik Amerikada uchraydi. Kokos palmasining quritilgan danagi (yong`og`i) tarkibida 60-65 % gacha yog` bo`lib, undan ovqat tayyorlash mumkin. Kunjarasi esa mollarga beriladi. Danak po`chog`idan tugmalar tayyorlanadi, poyasi va bargidan qurilish materiali sifatida foydalaniladi.
Sutlamadoshlar oilasining 4500 ga yaqin turi ma'lum. Ulardan kauchuk olishda keng ishlatiladigan Braziliya geveyasining bo`yi 30-40 m ga yetadi. U yovvoyi holda Amazonka daryosi bo`ylarida, madaniy holda asa boshqa tropik iqlimli joylarda keng tarqalgan. Shuningdek, tropik iqlimli joylarda mangustan, mango, qovun daraxti, durian va sitrus o`simliklarining mevasi iste'mol qilinadi.