14-tema. Makroekonomikaliq turaqsizliq: daǵdaris,jumissizliq

O’zbekistan Respublikasi’ni’n’ «Xali’qti’ jumi’s penen ta’miyinlew haqqi’nda»g’i’ Ni’zami’na muwapi’q jumi’ssi’z shaxs dep, miynetke qa’biletli, jumi’s ha’m xi’zmet haqi’g’a (miynet da’ramati’na) iye bolmag’an, jumi’s izlewshi shaxs si’pati’nda jergilikli miynet organlari’nan dizimge ali’ng’an, miynet etiwge, ka’sipke tayarlaw ha’m qayta tayarlawdan o’tiwge, qa’nigeligin jetilistiriwge tayar shaxslar esaplanadi’.
Jumi’ssi’zli’q o’zinin’ kelip shi’g’i’w sebepleri ha’m dawam etiwine qaray tu’rli formalarg’a iye boladi’.
1. Frikcion jumi’ssi’zli’q – bul miynetke qa’biletli adamlardi’n’ jumi’s ori’nlari’n almasti’ri’w jag’dayi’nda waqti’nsha jumi’ssi’z ju’riwi. Miynet bazari’nda jumi’sti’ alternativ tan’law erkinligi bar. Adamlar o’zine unamag’an jumi’stan ketip, o’zine maqul jumi’sti’ tan’lap aladi’. Bul bir ka’rxanadan basqasi’na o’tip islewdi, bir tarawdan basqasi’na o’tiwdi, bir ori’nnan ekinshi ori’ng’a ko’ship bari’w jan’a jumi’sqa kiriwdi bildiredi.
2. Strukturali’ jumi’ssi’zli’q – bul o’ndiristegi strukturali’q ji’lji’wlar sebepli payda bolatug’i’n jumi’ssi’zli’q. Mu’ta’jliktin’ o’sip bari’wi’ menen ayi’ri’m tarawlar og’an juwap bermey qaladi’. Olarda o’ndiris qi’sqari’p, miynetke talap ta qi’sqaradi’. Sol waqi’tta jan’a tarawlar da payda boladi’, olar miynetke talapti’ bildiredi. Na’tiyjede jumi’s ku’shinin’ eski tarawdan jan’asi’na o’tiwi ju’z beredi. Bir tarawdan basqasi’na o’tip jan’a ka’sipti iyelep, jumi’sqa ornalasqang’a shekem ma’lim waqi’t o’tedi. Sol da’wir dawami’nda strukturali’q jumi’ssi’zli’q bar boladi’.
3. Ma’wsimlik jumi’ssi’zli’q. Bul jumi’s ma’wsimi tamalang’annan son’ aldi’n islep turg’anlardi’n’ jumi’ssi’z qali’wi’n an’latadi’. Bul ma’wsimlik o’ndiriske, mi’sali’ awi’l xojali’g’i’, quri’li’s, turizm, jazg’i’ yamasa qi’sqi’ dem ali’w tarawlari’ ta’n boladi’.
4. Jasi’ri’n jumi’ssi’zli’q. Bul ra’smiy jumi’s penen ba’nt bola turi’p bir ta’repleme isleytugi’nlar, yag’ni’y qi’sqarti’lg’an jumi’s ku’ni yamsa jumi’s ha’ptesinde ba’nt bolg’anlar, o’z i’qti’yari’na qaramastan kem haqi’ to’lenetug’i’n yamasa uli’wma haqi’ berilmeytug’i’n ma’lim mu’ddettegi miynet dem ali’si’na shi’g’ari’lganlardan ibarat boladi’.
5. Cikli’ jumi’ssi’zli’q. Bul o’ndiris kriziske ushi’rag’an jag’daylarda miynetke uli’wma talapti’n’ qi’sqari’wi’ na’tiyjesinde jumi’ssi’z qali’wdi’ bildiredi. Bul jumi’ssi’zli’q oni’n’ basqa formalari’nan o’zgesherek uli’wmali’q ha’m massali’q boladi’, yag’ni’y jumi’ssi’zlar ko’pshilik boladi’. Biraq bul o’tkinshi xarakterge iye, yag’ni’y o’ndiris krizisten shi’g’i’p ko’terilgennen son’, ol jog’ali’p ketedi.
Frikcion ha’m strukturali’q jumi’ssi’zli’q barli’q waqi’tta bar boli’p, olar ta’biyiy jumi’ssi’zli’q dep te ju’rgiziledi.
Jumi’ssi’zli’qti’n’ mug’darli’ o’lshemi – bul jumi’ssi’zli’q da’rejesi. Bul ko’rsetkish jumi’sqa qa’biletli adamlardi’n’ qansha bo’legi jumi’ssi’z qalg’anli’g’i’n bildiredi ha’m ol to’mendegishe ani’qlanadi’:
n –jumi’ssi’zlar sani’