14–tema. Aero hám kosmoslíq súwretler, gxs baǵdarlamalarí HÁm olardan kartalar dúziwde paydalaníW

Fotografiyalıq súwret - bul Jerdegi obyektlerdiń Quyash nurı yamasa ózi tarqatıp atırǵan nurning qaytarılıwı esabına jaqtılıqnı seziwshi foto úskenelerde kadrlı belgilengenler etiliwi nátiyjesi bolıp tabıladı. Kadrlı kosmik súwret fotografiyalıq hám televiziyalıq kameralar járdeminde alınadı. Syomka waqtında hár túrlı aq-qara, reńli hám spektrozonal foto súwretlerden (foto lenta) paydalanıladı. Foto lentalardaǵı jaqtılıqnı seziwshi qatlam óziniń quramına qaray hár túrli diapazon uzınlıǵı daǵı ózine uyqas halda seziwsheńlik ayırmashılıqlarǵa iye boladı. Mısalı, reńli foto súwretlerdi alıw ushın eki yamasa úsh qatlamlı foto lentalar qollanıladı.
Atmosferanıń, qısqa tolqınlarda tarqalatuǵın nurlar tásiri hám basqa tásirlerden qutılıw hám de tábiyattaǵı zatlardı (obyektlerdi) hám tolıq maǵlıwmatlardıń alınǵan foto súwretlerde bir–birinen ayırmashılıǵın ayqın kórsetiw ushın, olardı jaqın infraqızıl nurlardı qaytarıw ayqınlıǵınan paydalanıladı, keyininen eki hám úsh qatlamlı foto lentalar tayarlanadı. Bul tayarlanǵan foto lentalarda infraqızıl nurlardı seziwshi qatlamlar boladı, olarda kók reńlerdi seziwshi qatlamlar bolmaydı. Joqarıdaǵı jollar menen tayarlanǵan foto lentalar


¹ Kraak, Menno-Jan and Ormeling, Ferjan. «Cartography: Visualization of Spatial Data». Prentice Hall. , USA. 2002. (98-100 б, Mazmun va mohiyatidan foydalanildi)

tábiyiy reńlerdi buzıp kórsetedi, olar zat hám tolıq maǵlıwmatlardı aldınan tayarlanǵan jasalma reńlerde ańlatıwǵa mólsherlengen.
Kóp zonalı syomkada úyrenilip atırǵan aymaq bir waqttıń ózinde bir neshe obyektivlerden paydalanıp aldınan saylanǵan spektr nurları qısqa tolqınlar járdeminde súwretke alınadı yamasa spektr etiledi. Kóp zonalı syomkalar ushın kóriw spektrdiń hár túrli zonalarda isleytuǵın kóp zonalı kosmik fotokameralarınan paydalanıladı. Mısalı, KZKF-6 (kóp zonalı kosmik fotoapparat KZKF–6). Bul fotokamera altı obyektivden shólkemlesken bolıp, ol hár túrlı (altı qıylı) reńdegi reń filtrleri menen támiyinlenedi. Bul altı qıylı salıstırǵanda qısqa tolqınlı zonalarda súwretke alıwǵa múmkinshilik beredi. Házirgi kúnde jer sharınıń qálegen aymaǵın kóp zonalı fotografiyalıq súwretke alıw jumısları rawajlanǵan.
Házirgi zaman kosmik apparatlarınıń fotografiyalıq súwretlerdi dizimnen ótkeriw sistemalar jetilisken bolıp, olar aq hám qara reńdegi 256 jormaldı bir-birinen parıqlay aladı. Olar 256 túrdegi tolqın terbelislerdi belgilengenler etedi hám olardı cifrlı formada kodlab apparat yadında saqlaydı.
Reńli kosmik súwretlerdiń payda bolıwı, kosmik súwretti isletiw diapazondı jáne de keńeytiredi. Ol taǵı bir kosmik foto súwretlerdi oqıw (deshifrovka qılıw) belgisin, yaǵnıy zat hám tolıq maǵlıwmatlardıń «reńin» beredi. Reń hámme waqıt da qosılǵan máseleler sheshimin bermeydi. Mısalı, jas hám egilgen baǵ, kesellengen hám kesellenbegen baǵ, toǵay, awıl xojalıǵı eginleriniń jaǵdayı kók, jasıl hám qızıl spektr zonalarında alınǵan reńli súwretke birdey reńlerde ańlatıladı. Biraq, olar basqa spektr zonalarında súwretke alınsa, bir-birinen parıqlanıwı múmkin. Sol sebepli tek spektrdiń qısqa zonasında úsh qıylı kóz menen kóriw múmkin bolǵan zonalarda ǵana emes, bálki ultrafioletoviy, infraqızıl hám radiotolqınlardan da syomka islerdi orınlaw maqsetke muwapıq boladı.
Reńli fotografiyalıq súwretlerdi tek kóp qatlamı reńli foto lentalarda ǵana emes, bálki laboratoriya jaǵdayında aq-qara zonal súwretlerdi sintez qılıw jolı menen alınadı. Bunday sintezlestirilgen foto súwretler ápiwayı reńli foto súwretlerden (tábiyiy reńdegi ernek—aq, tawlar—aqshıl qızǵılt reń hám taǵı basqa) tolıq maǵlıwmatlar reńlerin jasalma jaǵdayda qálegen reńlerde boyalǵanı menen parıq etedi. Sintezlestirilgen reńli foto súwretlerdi alıw ushın baslanǵısh alınǵan aq-qara zonal súwretge reń filtrleri járdeminde hár túrli reńler beriledi. Mısalı, birinshi zonada alınǵan súwretke qızıl reń, ekinshi zonada alınǵan súwret ushın kók reń, úshinshi zonada alınǵan súwret ushın jasıl reń saylanadı. Bul úsh qıylı reńlerge boyalǵan súwretlerdi bir waqıttıń ózinde sintezlestiriwshi proektor arqalı bir ekranǵa túsiriledi hám nátiyjede jasalma túrde sintezlestirilgen reńli foto súwret alınadı.
Televiziyalıq syomka súwretlerdi Jerge uzatıwshı televiziyalıq kameralarınıń (videokamera) jaqtılıqtı seziwshi ekranlarında obyekt hám tolıq maǵlıwmatlardı dizimnen ótkeriw jolı menen alınadı. Televiziyalıq kameralar kosmostan alınǵan súwretlerdi Jerde operativlik menen súwretke aylandırıwdı támiyinleydi. Kosmik keme yamasa samolyot bortınan turıp ótkerilgen
syomka nátiyjesinde alınǵan súwret Jerdegi ádewir úlken aymaqlardı óz ishine aladı. Ushıw bálentligi hám syomka qılıw úskeneleriniń texnikalıq jaǵdayına qaray, 1 kv. km den 2 mıń kv. km.ge shekem bolǵan orınlardı óz ishine aladı.
Biyik orbitalı Jer joldasları pútkil Jer planetasın súwretke alıwǵa jáne onı Jerde jaylasqan aralıqtan turıp ólshew jumısları maǵlıwmatların qabıllaw punktlerine uzatıwǵa múmkinshilik beredi. Sonıń ushın operativ (operativ) kartografikalıq hám basqa islerdi orınlawda hámde Jerdegi tolıq maǵlıwmatlar, keshegip atırǵan waqıya hám processlerdi baqlaw (monıtorıng) hám úyreniw ushın televiziyalıq syomkalar júdá qolay esaplanadı. Biraq televiziyalıq syomka jolı menen alınǵan kórinislerdiń (maǵlıwmatlar) oqılıwı (televiziyalıq súwretlerde buyımlardıń kórinis úlkenligi) hám geometriyalıq aljasıqları, fotografiyalıq súwretlerge qaraǵanda kóp esaplanadı. Televiziyalıq súwret qısqa hám iri polosalı bolıp, olar spektrdıń hár túrli zonaların iyelewleri hám de hár túrlı ólshemlerde bolıwın támiyinleydi. Fototelevizion súwret arnawlı súwretler bolıp, olarda buyım hám tolıq maǵlıwmatlardıń jetilisken súwretleri televiziyalıq kanallar arqalı operativ (operativ) jaǵdayda Jerge jetkiziledi.
Kosmik televiziyalıq syomkalar nátiyjesinde Aydıń hár túrli aymaqları 1:1 000 masshtabtan 1:1 000 000 masshtablardaǵı topografiyalıq plan hám kartaları
dúzilgen. Bunnan tısqarı Aydıń 1:10 000 000 masshtabda globusı hám 1:5 000 000 masshtabda “Aydıń tolıq kartası” dúzilgen. Aydıń ústińgi dúzilisin jaqsı úyreniw maqsetinde “Lunoxod-1” kosmik laboratoriyasına birinshi ret tórt dana televiziyalıq kamera ornatılǵan. Ay, Mars, venera hám basqa planetalardı geodeziyalıq hám basqa maqsetlerde úyreniw hám kartaǵa alıw jumıslarında fototelevizion kosmik syomka usılınan keń paydalanılǵan.

2.