15. Mavzu: qobiliyat reja

 
18.2. Qobiliyatlar tuzilishi 
va turlari. 
 

---

Tabiiy qobiliyatlar odamlar va hayvonlar uchun xos bo‘lib, idrok qilish 
xotirada saqlash, oddiy muloqotga kirisha olish shular jumlasidandir. Biologik 
jihatdan asoslangan bu qobiliyatlar asosini shartli reflekslar hosil bo‘lish jarayoni 
tashkil etadi. Insondagi va yuksak darajada rivojlangan hayvonlardagi bu 
qobiliyatlar bir-biridan farq qiladi.
Maxsus insoniy qobiliyatlar ijtimoiy-tarixiy tabiatga ega bo‘lib, ijtimoiy hayot 
va taraqqiyotni ta’minlaydi. Maxsus insoniy qobiliyatlar o‘z navbatida umumiy va 
xususiy qobiliyatlarga bo‘linadi.
Umumiy qobiliyatlar insonning turli faoliyatlari muvaffaqiyatini ta’minlovchi 
aqliy qobiliyatlar xotira va nutqning rivojlanganligi, qo‘l harakatlarini aniqligi va 
boshqa xususiyatlardan iborat. Maxsus qobiliyatlar deb, inson yutuqlarini amalga 
oshirish uchun alohida turdagi iste’dod va uning rivoji zarur bo‘lgan maxsus faoliyat 
turlarida aniqlaydigan qobiliyatlar tushuniladi. Bunday qobiliyatlarga musiqa, 
matematika, lingvistik, texnikaviy, badiiy, adabiy, sportga bo‘lgan qobiliyatlarni 
kiritish mumkin. 
Qobiliyatlar muammosini tadqiq qiluvchilarning ko‘pchiligining fikriga ko‘ra, 
umumiy va maxsus qobiliyatlar nizoga bormaydilar, ular o‘zaro bir-birini to‘ldirgan 
va boyitgan holda birgalikda mavjud bo‘ladilar. Bundan tashqari, ayrim holatlarda 
umumiy qobiliyatlar rivojlanganligining darajasi ma’lum faoliyat turlariga nisbatan 
maxsus qobiliyatlar sifatida namoyon bo‘lishi mumkin. 
Inson umumiy qobiliyatlari sirasiga muloqotda, odamlar bilan o‘zaro aloqada 
ifodalanadigan qobiliyatlarni ham kiritish zarur. Bu qobiliyatlar ijtimoiy 
belgilangan bo‘lib, insonning jamiyatdagi hayoti jarayonida shakllanadilar. Xuddi 
shunday, nutqni muloqot vositasi sifatida o‘zlashtirmasdan, insonlar jamiyatiga 
moslashish malakasiga ega bo‘lmasdan turib, ya’ni, odamlar harakatini to‘g‘ri idrok 
qilish va baholash, ular bilan o‘zaro munosabatda bo‘lish va turli ijtimoiy 
vaziyatlarda yaxshi aloqalarni o‘rnatish, insonning normal hayoti va psixik 
rivojlanishining imkoniyati bo‘lmas edi.