15. Mavzu: qobiliyat reja

Matematik qobiliyatlar ustida V.A. Krutetskiy ish olib borgan. Matematik 
qobiliyatar tarkibida matematik xotira, miqdoriy va fazoviy munosabatlar sohasidagi 
mantiqiy tafakkur qobiliyati, matematik materialning tezda kengaytirilgan holda 
umumlashtirish, bir operatsiyadan ikkinchisiga oson va erkin o‘tish, mulohaza va 
echimlarning aniqligi, oddiyligi, tejamkorligi va omilkorligiga intilish katta 
ahamiyatga ega. Matematik qobiliyatlar o‘zagini V.A. Krutetskiy tafakkurning 

---

matematik yo‘nalganligi tashkil etadi deb hisoblaydi. YOrdamchi xossalar sifatida 
sensor va aqliy sohalardagi individual-psixologik xususiyatlari matematik faoliyat 
talablariga javob beradigan, mos bo‘lgan sohadagi ma’lum bilim, malaka va 
ko‘nikmalarning aniq zahirasini ko‘rsatadi. 
Pedagogik qobiliyatlarni N.V. Kuzmina, F.N. Gonobolinlar tadqiq qilganlar. 
Pedagogik qobiliyatlar tuzilishida pedagog odobi, kuzatuvchanlik, bolalarga 
muhabbat, bilimlarni berishga ehtiyoj, perseptiv, kommunikativ, tashkilotchilik va 
boshqa qobiliyatlar majmuasi etakchi sifatlar o‘rnini egallaydi. YOrdamchi 
sifatlarga artistlik mahorati, notiqlik, hazilkashlik va boshqalar kiradi. 
Tashkilotchilik qobiliyatlari muammosini uzoq vaqt L.I. Umanskiy tadqiq 
qilgan. Muallif tashkilotchilik qobiliyatlari tarkibini aniqladi. Qobiliyatli 
tashkilotchi shaxsi uchun L.I. Umanskiy fikricha quyidagi sifatlar zarurdir, bular: 
shaxsning yo‘nalganligi, uning shayligi, umumiy sifatlari (muloqotchanlik, 
rivojlanganlikning umumiy darajasi, amaliy ong, kuzatuvchanlik, faollik, 
tashabbuskorlik, qat’iyatlilik, tashkilotchilik, mustaqillik, o‘zini tuta bilish), maxsus 
xossalar (tashkilotchilik hissi, psixologik odob, emotsional-irodali ta’sirchanlik, 
jamoatchilik faolligi, talabchanlik, tanqidiylik, tashkilotchilik faoliyatiga moyillik, 
shaxsning individual xususiyatlari shular jumlasidandir. 
O‘quvchilarning texnikaviy qobiliyatlari M.G. Davletshin tomonidan 
o‘rganilgan. Texnikaviy qobiliyatlar tarkibida muallif tomonidan tayanch va etakchi 
xossalar, shuningdek, yordamchi sifatlar ko‘rsatilgan. Texnikaviy qobiliyatlarning 
tayanch xossasi bo‘lib texnikaviy kuzatuvchanlik hisoblanadi (inson idrokining 
mashina, asosiy bo‘g‘inlar va tuzilmalarning tuzilish tamoyiliga, ularning o‘zaro 
ta’siriga yo‘nalganligi). Etakchi xossalar bo‘lib texnikaviy tafakkur va texnikaviy 
xayol hisoblanadi (texnikani tushunish, amaliy zakovat, texnikaviy moslamani tahlil 
qilish, qismlardan yaxlitlikni yasash qobiliyati, fazoviy tasavvurlarning jonliligi va 
aniqligi, shakllar va masofalarni yodda olib qolish, konstruktiv fantaziya). 
YOrdamchi xossa qo‘l epchilligi hisoblanadi.