15-mavzu. Qo’pol xatoliklarni aniqlash va ularni baxolash

Sonlarning qiymatli raqamlari. Berilgan sonning qiymatli raqamlari - bu nolga teng bo‘lmagan birinchi chapdagi raqamlardan hammasi to o‘ngda yozilgan raqamlarning oxirigacha. Bunda, 10ⁿ ko‘paytmadan keyingi nollar hisobga olinmaydi.
Misollar: 1. 12,0 soni uchta qiymatli raqamga ega;
2. 30 soni ikkita qiymatli raqamga ega;
3. 120  10³ soni uchta qiymatli raqamga ega;
4. 0,514  10 soni uchta qiymatli raqamga ega;
5. 0,0056 soni ikkita qiymatli raqamga ega.
YAxlitlash qoidasi. YAxlitlash shundan iboratki, unda o‘ng tarafdan boshlab qiymatli raqamdan to aniq raqam razryadigacha tashlab yuboriladi.
Misol: 132,48 soni o‘ngdan to‘rtinchi raqam yaxlitlanadi va u 132,5 bo‘ladi. Agar tashlab yuboriladigan birinchi raqam (chapdan o‘ngga qarab hisoblaganda) 5 ga teng yoki katta bo‘lsa, unda oxirgi saqlanadigan raqam bittaga ko‘paytiriladi.
Misollar: 1. 0,145 soni ikki qiymatli raqamgacha yaxlitlanadi va 0,15 bo‘ladi;
2. 0,156 soni esa 0,16 ga yaxlitlanadi.
Sonlarni qiymatli raqamning istalgan sonigacha bosqichli emas, balki bir yo‘la yaxlitlash kerak.
Misol: 565,46 soni uchta qiymatli raqamgacha bevosita 565 ga yaxlitlanadi. Bosqich bo‘yicha yaxlitlanganda I-bosqichda - 565,5 ga, II-bosqichda esa 566 (xato bilan) ga yaxlitlanishi mumkin edi.
Butun sonlar ham kasr sonlar kabi yuqoridagi qoida bo‘yicha yaxlitlanadi.
Misol. 12456 sonini ikki qiymatli raqamgacha yaxlitlanishi 1210³ ni, to‘rtta qiymatli raqamgacha yaxlitlanishi esa 124510 ni beradi.
O‘lchash natijalarini yaxlitlash. O‘lchash natijalari shunday yaxlitlanishi kerakki, o‘lchash natijalarining sonli qiymati, xatolik qiymati kabi o‘nlik razryadidagi raqami bilan tamomlansin.
Misol:  0,000004 xatolikda olingan o‘lchash natijasi 23,45613234 23,456132 gacha yaxlitlanadi.
O‘lchash xatoligini yaxlitlash. Odatda o‘lchash natijasi ikkita, juda kam hollarda uchtagacha qiymatli raqamgacha yaxlitlanadi.