15-mavzu: xalqaro iqtisodiy munosabatlar roli

jadval

O‘zbekiston Respublikasi tashqi savdosining rivojlanishi va uning tovar tarkibi (%)

	2000	2001	2002	2003	2004	2005
Eksport
Shu jumladan:
Paxta tolasi	27,5	24,3	22,4	19,8	18,1	19,1
Kimyo mahsulotlari va plastmassalar	2,9	2,6	3,0	3,1	4,7	5,3
Energiya manbalari	10,3	9,9	8,1	9,8	12,4	11,5
Qora va rangli metallar	6,6	6,8	6,4	6,4	8,6	9,2
Mashina va jihozlar	3,4	3,8	3,9	5,9	7,4	8,4
Oziq-ovqat mahsulotlari	5,4	3,8	3,5	2,7	3,8	3,8
Xizmatlar	13,7	14,1	15,9	14,4	11,8	12,2
Boshqa tovarlar	30,2	34,7	36,8	37,9	33,2	30,5

Jami	100	100	100	100	100	100
Import
Shu jumladan:
Kimyo mahsulotlari va plastmassalar	13,6	12,7	15,1	12,8	12,5	13,6
Energiya manbalari	3,8	1,9	1,3	2,7	2,1	2,5
Qora va rangli metallar	8,6	10,9	8	7,9	10,3	10,3
Mashina va jihozlar	35,4	41,2	41,4	44,4	46	43,3
Oziq-ovqat mahsulotlari	12,3	10,8	12,5	9,9	6,8	7,0
Xizmatlar	8,5	10,3	10,6	10,2	11.1	10,4
Boshqa tovarlar	17,8	12,2	11,1	12,1	11.2	12,9
Jami	100	100	100	100	100	100

Tashqi savdo aylanmasi o‘sib borish xususiyatini saqlab kelmoqda. 2000 yilda tashqi savdo aylanmasi (mln.AQSH dollari)-6212,1; 2001 yilda – 6307,3; 2002 yilda – 5700,4; 2003 yilda – 6689,2; 2004 yilda - 8669,0; 2005 yilda - 9500,1 dan iborat bo‘ldi. Tashqi savdo aylanmasining 76,6% nodavlat sektori, 23,4% davlat sektori hissasiga to‘g‘ri keladi (2005). Shu yillarda mamlakatning to‘lov balansi va uning muhim tarkibiy qismi bo‘lgan savdo balansi yanada mustahkamlandi.

Tashqi iqtisodiy faoliyat yo‘nalishlarini kengaytirish va umumiy hajmini oshirish bilan bir qatorda uning tuzilmasida, uni tashkil etish tizimining o‘zida ham chuqur sifat o‘zgarishlari ruy berdi. Keyingi yillarda mamlakat iqtisodiyotida faqatgina soni ko‘paymasdan, balki ularning jahon bozorida raqobatbardosh bo‘lgan yangi turdagi mahsulotlarni ishlab chiqish va eksport qilishi hajmi ham ko‘paydi.
Tadbirkorlik faoliyatining kafolatlari va erkinligini ta’minlash, ularni davlat ruyxatidan o‘tkazishning soddalashtirilgan mexanizmini joriy etish, mahsulot va xizmatlarni sertifikatlashtirish tartibining bir shaklga keltirilishi kichik biznes va tadbirkorlikni yanada rivojlantirishga imkon berdi. Natijada tashqi iqtisodiy faoliyatda kichik biznes subyektlari tobora faol ishtirok etmoqda. 2005 yilda respublikada kichik biznes subyektlari tomonidan 325,8 mln. AQSH dollari miqdorida mahsulot
eksport qilindi (respublika umumiy eksportining 6%), 1379,9 mln. AQSH dollari miqdorida mahsulot import qilindi (respublika umumiy importining 35,7%), kichik va xususiy biznesning tashqi savdo aylanmasi respublika tashqi savdo aylanmasining 18,0% ni tashkil qildi (1705,7 mln. AQsh dollari).
2004 yil 7 iyulda tadbirkorlikni, birinchi navbatda, kichik va xususiy tad- birkorlikni yanada rivojlantirish uchun ko‘maklashish va qulay sharoitlar yaratish, tadbirkorlarning chet ellik sheriklar bilan aloqalarini yo‘lga qo‘yish maqsadida Respublika Tovar ishlab chiqaruvchilar va tadbirkorlar palatasi negizida O‘zbekiston Respublikasi Savdo-sanoat palatasi tashkil etildi. 2004 yil 3 dekabrda “O‘zbekiston savdo-sanoat palatasi to‘g‘risida» qonun qabul qilindi. Respublika Prezidentining 2005 yil 7 iyuldagi farmoni bilan mamlakatdagi va chet ellardagi tadbirkorlar o‘rtasida kichik va xususiy biznes korxonalari darajasida barqaror iqtisodiy aloqalarni rivojlantirish, eksport potensialini yuksaltirish, respublikaga investitsiyalar va zamonaviy texnologiyalarni jalb etish maqsadida Koreya Respublikasi, Xitoy Xalq Respublikasi, Rossiya va Germaniyada O‘zbekiston Respublikasi Savdo-sanoat palatasining vakolatxonalari, shu jumladan sanoat investitsiya uylari shaklidagi vakolatxonalari tashkil etildi.
Hukumat tomonidan olib borilayotgan islohotlar natijasida tovarlarning eksporti bo‘yicha cheklovlar bekor qilindi, notarif cheklovlar qisqartirilmoqda, tovarlarni import qilish tartib-qoidalari osonlashtirilmoqda. O‘zbekiston bir necha xalharo va mintaqaviy iqtisodiy tashkilotlar bilan ham yaqindan hamkorlik qilmoqda. O‘zbekiston Yevropa ittifoqining Markaziy Osiyodagi eng yirik savdo-iqtisodiy sherigi hisoblanadi. 1994 yil oktabrda O‘zbekiston bilan Yevropa Ittifoki o‘rtasida diplomatik munosabatlar o‘rnatilgan. O‘zbekiston Jahon savdo tashkilotiga (JST) a’zo bo‘lish maqsadida tegishli chora-tadbirlarni amalga oshirmoqda. Xususan, 1995 yil JST ga kuzatuvchi sifatida kirdi, respublikada JST ga a’zo bo‘lish bo‘yicha ish olib boradigan ishchi guruh tashkil etildi. 2005 yil oktabrda ushbu ishchi guruhning 3-yig‘ilishi bo‘lib o‘tdi.
Mamlakatda iqtisodiy va siyosiy barqarorlikka erishish yo‘lida mustaqillikning birinchi yillaridan boshlab respublikada barqaror investitsiya muhiti shakllantirildi, xorijiy investorlar uchun huquqiy kafolatlar va bir qator qonuniy imtiyozlar yaratildi. Xorijiy investitsiyalar birinchi navbatda sanoatning ustuvor tarmoqlarini, xususan yoqilg‘i-energetika majmuasini jadal rivojlantirish, xalq xo‘jaligining ilm talab sohalarida yangi quvvatlarni barpo etish; respublikaning importga qaramligini kamaytirish; respublikaning eksport imkoniyatlarini kuchaytirish, mahsulotlarning raqobatbardoshligini ko‘ta-rish, kichik va o‘rta tadbirkorlikni rivojlantirish, qadimiy hunarmandlik va an’anaviy kasbkorlarni tiklash; o‘zaro manfaatli loyihalarni hamkorlikda yaratish yo‘nalishlarida sarflanmoqda. Xorijiy firmalar, xalqaro tashkilotlar respublikaning kimyo, gaz, neft sanoati, irrigatsiya tarmoqlari,
qishloq xo‘jaligini rivojlantirish bo‘yicha yirik investitsiya loyixalarida ishtirok etmoqda.
O‘zbekistonda xorijiy investitsiyalarni jalb qilish hamda ishlab chiqarishni mahalliylashtirish bo‘yicha respublika iqtisodiyotining ustuvor tarmoqlarini rivojlantirishning qisqa na uzoq muddatli tarmoq dasturlari ishlab chiqildi: xorijiy investitsiyalarni jalb qilish bo‘yicha mintaqaviy dastur; Davlat investitsiya dasturi; 2005-2008 yillarda to‘qimachilik sanoatini, 2005—2010 yillarda qurilish materiallari sanoatini, 2005—2010 yillarda qishloq xo‘jaligi mashinasozligi sanoatini rivojlantirish va zamonaviylashtirish bo‘yicha dasturlar shular jumlasiga kiradi.
AQSH, Germaniya, Fransiya, Turkiya davlatlari, Xalqaro valyuta fondi, Jahon banki, Osiyo taraqqiyot banki, Yaponiya, Germaniya, Fransiya na boshqa mamlakatlar banklari kreditlari hisobidan Ko‘kdumaloq gaz-neft koni o‘zlashtirildi, Buxoro neftni qayta ishlash zavodi, “Zarafshon-Nyumont” O‘zbekiston — AQSH qo‘shma korxonasi, SHo‘rtan gaz-kimyo majmuasi, yuzga yaqin yengil sanoat korxonalari qurilib foydalanishga topshirildi. Paxta xom ashyosini xalqaro bozor talablariga javob beradigan tayyor mahsulot darajasiga qayta ishlashning jami siklini qamraydigan yangi texnologiyalarni joriy qilish bo‘yicha ham loyihalar amalga oshirildi.
Mamlakatimiz iqtisodiyotiga investitsiyalar Xitoy, Koreya, Yaponiya, AQSH, Rossiya, Germaniya, Malayziya, Turkiya va boshqa davlatlardan jalb etildi. Shu jumladan, Xalqaro tiklanish va taraqqiyot banki, Osiyo taraqqiyot banki, Yevropa tiklanish va taraqqiyot banki kabi qator xalqaro iqtisodiy tashkilotlar tomonidan O‘zbekiston iqtisodiyotidagi ustuvor sohalarni va infratuzilmani rivojlantirishga oid loyihalarga imtiyozli mablag‘ ajratildi. Faqatgina 2000 - 2005 yillarda O‘zbekistonga jami 2312,7 mln. AQSH dollari miqdorida xorijiy investitsiyalar jalb etildi (2000 yilda -85,7; 2001 yilda - 387,5; 2002 yilda - 3,55; 2003 yilda -532,7; 2004 yilda - 433,6 mln.; 2005 yilda — 518,2 mln. AQSH dollari miqdorida).

2.