15-Tema. Ózbekstan topıraqlar geografiyası. Reje: Ózbekstanda topıraqdar geografiyasınıń rawajlanıwı

---

15-Tema. Ózbekstan topıraqlar geografiyası. 
Reje: 
1. Ózbekstanda topıraqdar geografiyasınıń rawajlanıwı. 
2. Ózbekstannıń tegislik provinsiyası topıraqlar geografiyası. 
3. Ózbekstannıń taw aldı hám taw provinsiyasınıń topıraqlar geografiyası
. 
V.V Dakuchaev sonday tawlı u`lkelerde topıraqlardın` vertikal jonelisi 
boyınsha almasıp tarqalıw nızamı ha`m jaratıp shıqtı. Vertikal topıraq zonaları 
tegislikleri ken`likleri boylap tarqalg`an topıraqlar katarı tawlardın` pastinen baslap 
shıgıs tarepine karap malim nızamlar tiykarında tarkalsada xargezi odan park kıladı
Asirese tawlarda topıraq tiplernin shegarası yaki ornı keskin ozgeredi. 
Tegisliklerdegi ayrım topıraqlar tawlı zonalarda ushıraydı yaki tolıq ko`rinis 
shıgarıu sharayatları tolık juritiledi. Toplangan materiallar asasında xar bir 
agrotopıraq rayon ha`m rayonlardın` auıl xojalıgı islep shıgarıwı karama-
karsılıkları juzege keledi. Natiyjede ayrıksha maydanlar ushın auıl xojalık eginlerin 
jaylastrıudı planlastrıu ha`magrotexnik sharaların islep shıgıu imkaniyatı tuuladı
Taw topıraqları MDHlar terretoriyasının ushten bir bolegin (30,3%) 
iyeleydi. Tau topıraqları MDHnın batıs shegarasınan shıg`ısqa taman karatılgan 
vertikal zonalık nızamı tiykarında jaylaskan. Tiykarnan usı nızamlar tiykarında 
Orta aziya Respublikaları terrotoriyasındagı Pamir, Pamir-Olau, Tian-Shan taw 
sistemalardagı topıraqların oz ishine aladı. Tau topıraqların ıklımı tegislikten taw 
shınına koterilgen sayın ıklım ozgeredi. Temperatura paseyedi, atmosfera basımı, 
kemeyedi, xaua ıgallıgı ha`m jauın mugdarı kobeyedi. Balentlikke koterilgen sayın 
xar 100 m.da temperatura 0,4-05 graduska paseyip, jauın mugdarı kobeyep baradı. 
Tawlı rayonlardın` kısı uzak bolıp, kar kop jabadı, jazı kıska boladı. Vegedatsiya 
dauiri 90 kun ha`m ayrım taw sistemasında odan kem bolıwı mumkin. Iklım 
sharayatının ozgerip turıwı osimliklerdin ha`m xar-turli bolıwna sebep boladı. 
Toprak payda bolıw sharayatları Taulı rayonlardın` topıraq payda bolıw 
tabiy sharayatları .Juda ozgeriushenligi menen park etedi.
Iklım tegisliklerinen aymaklardan ozine jıl dauamında temperaturanın 
pastligi, jauınlar mugdarnın kopligi, xaua salıstırmalı ıgallıgının ha`m kuyash 

---

radiyatsiyasının jokarı bolıwı menen parx etedi. Jıllılık ortasha jauın mugdarı 800-
1200 den 1500 mm ha`m odanda kop boladı. Taulı orınlardın` kısı uzak bolıp, kar 
kop jauadı, jazı kıska.Relefi Taw zonalarında relefi juda kıyın. Sol sebepli topıraq 
katlamı ha`m juda xar kıylı. Bul jerde relef unıraw onimlernin bolistirliui 
(tarqalıwı) ha`m topıraq payda bolıw sebeplerine juda u`lken tasir etedi. Orınnın 
ekspeditsiyası, (kuyashka yaki saya tamandalıgı) topıraqtın suu ha`m ıssılık 
rejimine tasir etedi. Igal ha`m ıssılık rejimindegi parklar osimlik ha`m topıraq 
kaplamına ha`m tasir kıladı. Topıraq payda kılıushı anajınıslar 
Turli tartiptegi ha`m jastagı taw jınıslarnın nurash orimleri topıraqtın ana 
jınısları esaplanadı. Osimlikler kaplamı Atmosfera jauınlar mugdarı ha`m 
temperatura rejimine karap osimlikler kaplamı ha`m ozgeredi ha`m ozine ta`n zona 
payda 
kıladı. Turli biyiklik ha`m ekspozittsiyalarda biogidrotetermik 
sharayatlardın` uzınlıgı turlishe topıraqlardın` shakllanishiga alıp keledi.
Vertikal zonaga tiyisli Ozbekiston toglarida efemyerler osetugın sala 
savanna, osik otlar, zaran`, jan`g`aq, taw alshası ha`m alma osetugın ken jarpaklı 
ormanlar ha`m arsha ormanları, subalpi ha`m alp otlak dalaları ha`mde tawlar 
arasında balent taw Sholleri ha`m taw jokarları daym shukırları muzlıklar menen 
kaplangan. Tawlı rayonlardın` relefi xar kıylılıgı ha`m juda kıyın. Taulı 
aymaklarda topıraq turlernin almasıwı, asosan relef tasirinde ıklım ha`m 
osimliklerdin ozgeriui menen baylanıslı. Bulardan tıskarı taw topıraqlardın` 
rauajlanıwında ekspedittsiya (kunge yaki saya tamandalıgı) u`lken akimiyetke iye. 
 
The variability of clay and humus contents of the grass was much lower than 
that of the alfalfa fields. On the other hand , the coeffcients of variation of the bulk 
density were similar for tilled (corn and wheat) and non-tilled or not regularly 
tilled (grass and alfalfa) soils
1
. 
Balentlik zonalarda topıraq kuramı ha`m gumos katlamı tomengi 
mintaqalarga usılları topıraqtın rauajlanıu baskıshları jokarı. Bugan sebep masaklı
osimlikler (biyday ha`m galle) ha`m otlak (otlar ha`m jonıshka)lar topıraqtın 
rauajlanıuna sebep boladı. 

---