16-Mavzu: Iqtisodiy o’sishda urbanizatsiyaning ahamiyati Reja

Aholi takror hosil qilinishining brutto-koeffitsiyenti. Bu koeffitsiyent har bir ayolning reproduktiv davrida nechta qiz bola ko‘rishi va har yosh guruhida uni tug‘ilishning hozirgi davr darajasida saqlab qolishi mumkinligini aniqlab beradi
Tug‘ilishning yig‘indi koeffitsiyenti bir ayol hisobiga bolalarning o‘rtacha sonini ko‘rsatib beradi. Mazkur koeffitsiyent aholi takror hosil qilinishining birlamchi umumiy tavsiflaridan hisoblanadi, lekin u qator kamchiliklarga ega.
Xususan:

• 
  tug‘ilishning yig‘indi koeffitsiyenti yangi avlodning takror hosil boiishida, keyinchalik ayollar o‘zidan so‘ng qoldiradigan qizlar miqdorini ko‘rsatib bermaydi;
  
• 
  tug‘ilish paytidagi bolalarning onasining yoshiga yetmasdan, o‘zidan avlod qoldirmasdan va bola tug‘ish yoshiga yetgan tengdoshlariga nisbatan bolalar sonini qisqartirgan holda qanchasi o‘lib ketishi mumkinligini e’tiborga olmaydi.
  

Bu birinchi kamchilikdan aholini takror hosil qilishning brutto-koeffitsiyenti, birinchisi va ikkinchisidan netto-koeffitsiyenti holidir.
Aholi takror hosil qilinishining netto-koeffitsiyenti. Agar reproduktiv yoshdagi har bir ayol o‘rtacha R qiz farzandlar ko‘rsa, bu hali qiz farzandlar avlodi soni onalar avlodi sonidan R darajada ko‘p yoki kam bo‘lishini bildirmaydi. Chunki bu barcha qizlarning hammasi ham onalari farzand ko‘rgan yoshgacha tirik qolmasliklari mumkin. Bundan tashqari, hamma qizlar ham reproduktiv yoshgacha hayot qolmasliklari mumkin. Bu, ayniqsa, o‘lim darajasi yuqori bo‘lgan mamlakatlarga taalluqlidir. Shuning uchun o‘limni ham hisobga oladigan koeffitsiyent bo‘lishi talab qilinadi. Bu aholi takror hosil qilinishining netto-koeffitsiyenti (sof) yoki Beka-Kuchinski koeffitsiyentidir. Aholi takror hosil qilinishining netto-koeffitsiyenti ayol hayotligi davrida tug‘ilgan va reproduktiv davr oxirigacha (bu davrda tug‘ilish va o‘lim darajasi saqlanib turganida) hayot bo‘lgan qizlarning o‘rtacha soniga teng. Aholi takror hosil qilinishining netto-koeffitsiyenti quyidagi formula bo‘yicha (besh yillik yosh guruhlari uchun) quyidagi formula bo‘yicha aniqlanadi: brutto-koeffitsiyentdagi belgilaming hammasi saqlanib qolgani holda 5Lx va /o - tegishli ravishda ayollar hayot jadvalining (x+5) yosh oralig'ida yashayotganlardir, /o - uning ildizi. Aholi takror hosil qilinishining netto-koeffitsiyenti formulasida ayollar hayot jadvalining (x+p) yosh guruhlarida hayot boiganlar sonidan foydalaniladi. Ko‘rinishi murakkab boisa ham ushbu formula anchayin sodda va tegishli, masalan Excel elektron jadval-larining kompyuter dasturlaridan foydalangan holda aholi takror hosil qilinishining netto-koeffitsiyentini hisoblab bera oladi. Jumladan, AQSHning senzlar byurosi Xalqaro dasturiy markazi (IPC of U.S. Bureau of the Census) PAS (Population Spreadsheets Analysis) elektron jadvallar tizimini ishlab chiqqan. Bu jadval-lardan biri - SP tug‘ilishning yosh guruhlari va (x+p) yosh guruhlar oralig‘ida hayot boiganlar to‘g‘risidagi ma’lumotlardan foydalangan holda aholi takror hosil qilinishining brutto va netto-koeffi-tsiyentlarini hisoblab bera oladi. Fransiyalik demograf J.P. Sardon aholining tegishli jips saflaridagi tug‘ilish va oiim maiumotlaridan foydalangan holda G‘arbiy Yevropa mamlakatlarining aniq avlodlari uchun aholi takror hosil qilinishining netto-koeffltsiyentlarini hisoblab berdi. Uning tadqiqot-lari natijalari hayratga soladi. Bel’giya, Shvetsiya, Shveysariya, Germaniya, Italiya va Gretsiyada 1901 -1955-yillarda tugilgan avlodlaming birortasi ham miqdor jihatidan o‘zlarini takror hosil qila olmagan. Faqat Islandiya va Irlandiyada ushbu avlodlaming netto-koeffitsiyenti 1,0 dan yuqori boigan. Avstriya, Buyuk Britaniya, Daniya, Fransiya, Gollandiya, Portugaliya va Ispaniyada faqat I va II jahon urushlari o‘rtasida tugilgan ayrim avlodlar-dagina tugilish darajasi aholini kengaytirilgan takror hosil qilishni ta’minlay olgan. Amalga oshirilgan tahlillar XIX asrda tugilganlarda jips saflami takror hosil qilishning netto-koeffitsiyenti 1,4-1,5 boiganligini, ya’ni bu avlodlar ota-onalariga qaraganda 1,4-1,5 baravar ko‘p farzand ko‘rganliklaridan dalolat beradi. 1880 -1900 yillarda tugilganlar avlodlari o‘zlarini takror hosil qilishni 10,0-20,0 %ga ko‘paytira olgan (netto-koeffitsiyentlar 1,1-1,2 ga teng), ammo ulaming aholining tabiiy o‘sishiga hissasi awalgi avlodlamikidan keskin kamaygan. Bu jips saflaming reproduktiv davri I jahon urushi va keyingi inqiroz yillariga to‘g‘ri kelgan. XIX asning boshida tug‘ilgan avlodlarda netto-koeffitsiyent ko‘rsatkichlari yanada kamayib ketgan. Xususan, 1915-1920 yillarda tug‘ilganlarda u 0,65-0,70 ni tashkil qilgan. Faqat II jahon urushi-dan keyin tug‘ilgan avlodlaming ayrimlarida aholini kengay-tirilgan takror hosil qilish holatlari kuzatiladi.