16-tema. Oraylıq bank

11.3. Oraylıq banktiń pul - kredit siyasatı
Oraylıq banktiń bas maqseti milliy valyutanıń turaqlılıǵın támiyinlewden ibarat bolıp, bul maqsetti ámelge asırıw ushın bir qatar wazıypalardı atqaradı. Bul wazıypalar ishinde eń áhmiyetlilerinen biri onıń pul - kredit siyasatın islep shıǵıw hám ámelge asırıw esaplanadı.
Pul - kredit siyasatınıń qatar usılları bar bolıp, olardıń túpkiliklileri tómendegilerden ibarat:
- kommerciya banklerine salıstırǵanda ornatılǵan májbúriy rezerv siyasatı;
- kommerciya banklerin qayta finanslaw siyasatı (esap stavkası);
- ashıq bazardaǵı siyasat;
- valyuta hám depozit siyasatı.
Ekonomikalıq ádebiyatlarda hám xalıq aralıq bank ámeliyatında Oraylıq banklerdiń pul - kredit siyasatı monetar siyasat, monetar instrumentler formasında da júritiledi. Biraq, Oraylıq banktiń pul - kredit siyasatı qanday tárzde júritiliwine qaramastan, olardıń maqseti bir máselege, yaǵnıy mámleket milliy valyutasınıń turaqlılıǵın támiyinlewge qaratıladı.
Xalıq aralıq bank ámeliyatı hám xojalıq júrgiziw tájiriybesinen aytıw kerek, milliy valyuta satıp alıw qábiletiniń túsip ketiwi ekonomikada inflyaciya dárejesiniń asıwına hám mámlekette jumıssızlıq dárejesiniń tómenlewine alıp keledi hám, kerisinshe. Yaǵnıy inflyaciya dárejesiniń tómenlewi bolsa mámlekette jumıssızlıq dárejesiniń asıwına alıp keledi.
Oraylıq bank tek ózi ekonomikalıq processti milliy ekonomikaǵa unamsız tásir etpeytuǵın dárejede uslap turıw hám milliy valyutanıń turaqlılıǵın támiyinlew ushın pul - kredit siyasatı usılların ámeliyatqa kórsetedi.
Ózbekstan Respublikası Oraylıq bankiniń pul - kredit siyasatı «Ózbekstan Respublikası Oraylıq banki tuwrısında»ǵı Nızamnıń 23 - statyasına qaray kelesi jıl ushın mámleket monetar siyasatınıń tiykarǵı baǵdarları retinde islep shıǵıladı.
Atap aytqanda, bul siyasat:
- ekonomikalıq konyunkturanıń analizi hám keleshek kórsetkishlerin;
- aylanbalı pul massasınıń ekonomikalıq tárepten tiykarlanǵan shegaraların;
- pul massası jıllıq ósiw pátiniń anıq maqsetli kórsetkishlerin, atap aytqanda, Oraylıq bank ishki aktivleriniń ózgeriwin;
- valyuta hám de procent siyasatınıń tiykarǵı baǵdarların;
- pul - kredit salasın tártipke salıwǵa tiyisli háreketlerdiń anıq maqsetli tiykarǵı kórsetkishlerin óz ishine aladı.
Kommerciya banklerine salıstırǵanda ornatılǵan májburiy rezerv siyasatı Oraylıq banktiń pul - kredit siyasatın túpkiliklilerinen biri kommerciya banklerine ornatqan májbúriy rezervler siyasatı esaplanadı. Oraylıq bank bul siyasatı arqalı, birinshiden banklerdiń resursların shegaralawı nátiyjesinde ekonomikada pul massasın tártipke saladı, ekinshiden bank ekonomikalıq tárepten tólewge uqıpsız jaǵdayına túsip qalǵan waqıtta, onıń klientleriniń máplerin qorǵaydı.
Kommerciya bankleri májbúriy rezervlerge jarjını «Ózbekstan Respublikasınıń Oraylıq banki tuwrısında»ǵı Nızamnıń 28 - statyası, «Bankler hám bank iskerligi tuwrısında»ǵı Nızamnıń 24 - statyasına tiykarlanıp Oraylıq bank tárepinen 2000-jıl 25-martta islep shıǵılǵan «Bankler tárepinen Oraylıq bankte májbúriy rezervlerdi deponentlew tártibi tuwrısında»ǵı 449 - sanlı Qararı tiykarında ótkeredi.
Májbúriy rezervlerdiń obektleri bolıp, kommerciya bankleri tárepinen tartılǵan qarjıları esaplanadı. Bankler shet - el, xalıq valyutasındaǵı qarjılar, fizikalıq shaxslar depozitleri, depozit hám fond sertifikatları, ipoteka obligaciyaların shıǵarıw jolı menen tartılǵan qarjılar esabınan rezervlerdi ámelge asırmaydı.
Bankler yamasa olardıń filialları hár bir ay baslanǵannan keyin úsh jumıs kúni dawamında Oraylıq banktiń aymaqlıq Bas basqarmasına bank basshısı hám bas buxgalteri imzalaǵan májburiy rezervler esap-kitabın usınıs etedi. Bunda banktiń tartılǵan qarjılarınıń kóleminiń asıwı nátiyjesinde rezervke qosımsha ótkeriw yamasa tartılǵan qarjılar kóleminiń azayıwı nátiyjesinde aldın rezervke ótkerilgen summanıń bir bólegin qaytarıw zárúrligi kórsetiledi. Oraylıq banktiń aymaqlıq Basqarmaları hár aydıń 8 - kúninde bankler tárepinen májbúriy rezervlerdi deponentlewge tiyisli talaplar orınlanıwı tuwrısında esap-kitaptı Oraylıq bankke usınıs etedi.
Kommerciya bankinde májbúriy rezervler summası 10309 - «Oraylıq banktegi májbúriy rezerv esapbeti»ne esapqa alınadı. Oraylıq bankte bolsa bul summa 21312 - esapbette júritiledi.
Oraylıq bank óz iskerligin baslaǵannan berli mámlekette nátiyjeli májbúriy rezervler siyasatın aparıp atır, bunıń nátiyjesinde kommerciya bankleriniń tartılǵan qarjılarına salıstırǵanda ornatılǵan májbúriy rezervlerdiń norması tómenlep barıw tendenciyasına iye bolǵan.
Kommerciya banklerin qayta finanslaw siyasatı (esap stavkası). Bazar ekonomikasınıń turaqlı túrde rawajlanıp barıwı ekonomikada qosımsha pul resurslarına bolǵan talaptı keltirip shıǵaradı. Kommerciya bankleri xojalıq jurgiziwshi subektleriniń finanslıq resurslarına bolǵan talabın ekonomikada waqtınshalıq bos pul qarjıların ózine tartıw arqalı qandıradı.
Xojalıq júrgiziwshi subyektlerdiń bul talabınıń waqıtında hám tómen kredit procentleri tiykarında támiyinlenbewi mámleket ekonomikasınıń rawajlanıwına unamsız tásir kórsetedi. Álbette, bul processti ekonomikada pul deficitligi retinde de anıqlama beriw múmkin. Bir tárepten, ekonomikada payda bolǵan pul deficitligi milliy valyutanıń inflyaciya dárejesin tómenlewine alıp keledi, lekin ekonomikada pul deficitligi dárejesiniń artıp barıwı islep shıǵarıw pátiniń tómenlewi hám jumıssızlıq dárejesiniń asıwı sıyaqlı qáwipli sociallıq - ekonomikalıq krizistı keltirip shıǵaradı. Oraylıq bank mine sonday sociallıq - ekonomikalıq qáwipti kommerciya bankleriniń qosımsha finanslıq resurslarǵa bolǵan talabın óziniń qayta finanslaw siyasatı arqalı ámelge asıradı. Yaǵnıy Oraylıq bank kommerciya banklerine arzan finanslıq resursların beriwi arqalı ekonomikada pul massası hám tovar massası ortasındaǵı teń salmaqlılıqtı támiyinleydi.
Solay eken, Oraylıq bank qayta finanslaw siyasatı arqalı mámlekettegi pul resursları bazarındaǵı procent stavkasına tásir etip, miliy valyutanıń turaqlılıǵın bekkemleydi. Sebebi qayta finanslaw stavkasınıń tómenletiliwi ekonomikada pul massasınıń artıwına, kerisinshe, onıń asırılıwı bolsa kommerciya bankleriniń pul resurslarına bolǵan talabınıń azayıwı nátiyjesinde ekonomikada pul massasınıń tómenlewine alıp keledi.
Oraylıq bank qayta finanslaw stavkası arqalı tek pul bazarına emes, bálki mámleket fond bazarına da tásir ótkeredi. Qayta finanslaw stavkasınıń artıwı pul bazarındaǵı depozit aqshalardıń payızın hám bank krediti payızınıń asıwına alıp keledi. Pul bazarında depozit aqshalardıń hám bank krediti payızınıń artıwı, óz gezeginde, fond bazarında qımbatlı qaǵazlarǵa bolǵan talaptıń tómenlewine hám olardıń usınısınıń artıwına alıp keledi. Sebebi pul bazarında depozit aqshalarǵa tolıqlanatuǵın procentler muǵdarınıń artıwı pul bazarı qatnasıwshıların tuwrıdan - tuwrı finanslıq támiynlewge bolǵan mápdarlıǵın asıradı.
Oraylıq banktiń qayta finanslaw siyasatı tariyxınan. Oraylıq bank ǵárezsizliktiń dáslepki jıllarında óziniń qayta finanslaw stavkasınan inflyaciyaǵa qarsı gúreste tiykarǵı qurallardan biri retinde paydalandı. Milliy valyuta aylanısqa kiritilgen waqıtta qayta finanslaw stavkası jılına 150 protsentti payda eter edi. Biraq milliy valyutanı aylanısqa kiritgenge shekem bolǵan dáwirde inflyaciyanıń inerciya kúshi sol dárejede úlken edi, demde qayta finanslaw stavkasınıń bul dárejede jetkilikli emesligi málim bolıp qaldı. Inflyaciyanı kemeytiw boyınsha jáne de qatań siyasat júrgiziw maqsetinde Oraylıq bank 1994-jıl oktyabr ayınan baslap qayta finanslaw stavkasın 150 procentten 225 procentke shekem kóterdi. 1995-jıl fevral ayında 250 procentke shekem asırılǵan bolsa, mart ayınan baslap 300 procent etip belgilendi.
Inflyaciya dárejesiniń ádewir kemeytiriliwi Oraylıq banktiń qayta finanslaw stavkasında áste túsirip barıwı ushın múmkinshilik jarattı. 1996-jılı qayta finanslaw stavkası 50 protsentti payda etken bolıp, keyinirek tómenlep barıw tendenciyasına iye bolǵan. Atap aytqanda, 2003-jıl 16-iyulda 24 %, 2003-jıl 10-sentyabrde 20 %, 2004-jıl 5-iyulda 18 %, 2004-jılda 12-yanvarda 16 %, 2006-jıl 15-iyulda 14 %, 2011-jıl 1-yanvarda 12 % belgilendi.
Ashıq bazardaǵı siyasat. Oraylıq banktiń ashıq bazardaǵı siyasatı - bul mámlekettiń obligaciyaları, ǵáziyne vekselleri hám basqa qımbatlı qaǵazların yuridikalıq hám fizikalıq shaxslarǵa satıwı hám satıp alıwı menen baylanıslı operaciyaları bolıp tabıladı. Oraylıq bank mámlekettiń hám óziniń qımbatlı qaǵazların satıw arqalı ekonomikada pul massasın páseytiredi. Bul óz gezeginde milliy valyutanıń satıp alıw qábiletin bekkemlew hám inflyaciya dárejesiniń tómenlewine alıp keledi.
Oraylıq bank satılǵan qımbatlı qaǵazlardı qayta satıp alıw arqalı aylanıstaǵı pul massasınıń asıwına hám kommerciya bankleriniń qosımsha pul resurslarına bolǵan zárúrligin qandırıwǵa múmkinshilik jaratadı.
Oraylıq bank házirgi kúnde Mámlekettiń qısqa múddetli obligaciyaların hám óziniń obligaciyaların aylanısqa shıǵarıw arqalı ashıq bazardaǵı operaciyaların ámelge asıradı. Oraylıq bank bul operaciya arqalı kommerciya bankleriniń likvidliligine hám qımbatlı qaǵazlardıń procent stavkasına tásir etedi. Oraylıq bank obligaciyaları hám mámlekettiń qımbatlı qaǵazların satıw ekonomikada pul massasın azaytadı, olardı aylanıstan qaytarıp satıp alıw bolsa keri nátiyjeni beredi.
Oraylıq banktiń ashıq bazardaǵı operaciyaları arqalı pul - kredit siyasatın ámelge asırıwdıń nátiyjeli usıllarınan biri esaplanıp, mámlekettiń pul hám fond bazarına tikkeley tásir kórsetedi, sonıń menen birge, milliy ekonomikada zárúrli áhmiyetke iye boladı.
Oraylıq bank hám húkimet tárepinen shiǵarılatuǵın qımbatlı qaǵazlar, bárinen burın, támiyinlengenligi hám payızın salıstırǵanda joqarılıǵı olardıń ózine tartıwın asıradı hám yuridikalıq hám de fizikalıq shaxslardıń satıp alıwına baǵdarlaydı.
Sonıń menen birge, bul qımbatlı qaǵazlarǵa fond bazarlarında talaptıń joqarılıǵın támiyinlewge erisiw, olardı satıp alıwshılardıń likvidli aktivleriniń kólemin artıwına xızmet etedi. Sol sebepli, investorlarda qosımsha aqshalarǵa zárúrshilik payda bolǵanda olardı fond bazarlarında qıyınshılıqlarsız satıw arqalı talabın qandırıw múmkinshiligine iye esaplanadı.
Sonıń menen birge, ashıq bazardaǵı operaciyalar óziniń hálsiz táreplerine de iye. Birinshiden, ekonomikada inflyaciyanıń bar ekenligi yuridikalıq hám fizikalıq shaxslarda mámlekettiń hám Oraylıq banktiń qımbatlı qaǵazların satıp alıwǵa bolǵan mápdarlıǵın túsirip jiberedi, ekinshiden, qımbatlı qaǵazlardıń qaytarıw múddeti jetip kelip olarǵa tolıq procentler menen qaytarıp satıp alınıwı mámlekette dáslepki pul massasınıń artıwına alıp keledi. Qımbatlı qaǵazlarǵa tolıp atırǵan procentlerdiń kólemi tovarlar menen támiyinlenbegen bolsa ekonomikada baha hám inflyaciya dárejesiniń asıwına orın jaratadı.
Húkimet tárepinen shıǵarılǵan qımbatlı qaǵazlardan túsken aqshalar tiykarınan mámlekettiń strategiyalıq áhmiyetke iye bolǵan wazıypaların orınlawǵa hám byudjet deficitligin qaplawǵa baǵdarlanadı.
Mámleket byudjetiniń deficitligin inflyaciyalıq emes qaplaw deregi bolǵan qısqa múddetli obligaciyalar (DQMO) 1996-jıl mart ayınan aylanısqa shıǵarıldı.
Oraylıq bank 1998-jıl yanvardan baslap ekilemshi bazarda mámlekettiń qısqa múddetli obligaciyaların satıw hám satıp alıw operaciyaların ótkizip basladı.
Oraylıq banktiń ashıq bazardaǵı operaciyaları «Ózbekstan Respublikası Oraylıq banki tárepinen Mámleket qısqa múddetli obligaciyaları menen REPO shártnamaların ámelge asırıw tuwrısında» waqıtsha Nızam, «Ózbekstan Respublikası Oraylıq bankiniń yuridikalıq shaxslar ushın obligaciyaların shıǵarıw hám olar aylanısı tuwrısında», «Ózbekstan Respublikası Oraylıq bankiniń fizikalıq shaxslar ushın obligaciyalardı shıǵarıw hám olar aylanısı tuwrısında», «Ózbekstan Respublikası Oraylıq banki tárepinen banklerge lombard kreditin beriw tártibi tuwrısında qaǵıyda» hám basqa normativ hújjetler tiykarında tártiplestiriledi.
Valyuta hám depozit siyasatı. Oraylıq bank valyuta siyasatınıń tiykarǵı maqseti milliy valyuta kursınıń shet el mámleketler valyutası kursına bolǵan qatnasınıń turaqlılıǵın támiyinlewge qaratılǵan.
Oraylıq bank óziniń kepilligi sheńberinde húkimet penen sheriklikte mámlekettiń valyuta múnasábetleri boyınsha siyasatınıń tiykarǵı baǵdarların belgileydi. Mámlekette valyuta siyasatınıń bar hám kelesi dáwirdegi jaǵdayı maydanın rawajlandırıw strategiyasın islep shıǵadı. Bulardıń ishinde eń túpkiliklileri retinde mámlekettiń tólew balansı, húkimettiń valyuta múnasábetleri boyınsha ishki hám sırtqı pul-kredit siyasatı hám milliy valyutanıń sırt el valyutasına salıstırǵanda kurstı anıqlawdıń rejimin atap ótiw múmkin.
Oraylıq bank valyuta siyasatın alıp barıwda tómendegi tiykarǵı wazıypalardı atqaradı:
1. Kommerciya banklerine shet el valyutalarda operaciyalardı ámelge asırıw ushın bir mártelik hám Bas licenziyalardı beredi hám de qaytarıp aladı.
2. kepillikli kommerciya bankleriniń ózleri hám klientleri atınan sırt el valyutaların satıw hám satıp alıwdıń muǵdarın, yaǵnıy ashıq valyuta poziciyaların belgileydi.
Ashıq valyuta poziciyası degende, banktiń tiyisli shet el, xalıq valyutasındaǵı aktivlerin onıń minnetlemesinen artıqmashılıǵı (uzın valyuta poziciyası) yamasa bul aktivlerdiń minnetlemeden tómenligi (qısqa valyuta poziciyası) túsiniledi.
3. Ózbekstan Respublikası valyuta bazarında shet el, xalıq valyutaların satıw hám satıp alıwdı tártipke salıp baradı.
4. Kommerciya banklerinde shet el, xalıq valyutası hám tólew hújjetleri hám de taǵı basqa qımbatlıqlar boyınsha kassa operaciyaların payda etiw hám ámelge asırıwdıń rejimin belgileydi.
5. kepillikli banklerde norezedentlerdiń Ózbekstan Respublikası milliy valyutasındaǵı esap - betleriniń júrgiziw rejimin belgileydi.
6. kepillikli banklerde rezident hám norezedent (yuridikalıq hám fizikalıq shaxs) lerge sırt el valyutasında esapbetlerdi ashıw hám júrgiziw rejimin belgileydi.
7. Ózbekstan Respublikasında kárxana hám shólkemlerdiń sırt el valyutaların qabıllaw, esapqa alıw, saqlaw hám kassa ıntızamına ámel etiwdi tártipke saladı.
8. Investiciyalıq joybarlardı erkin valyutalarda kreditlewdiń rejimin belgileydi.
Oraylıq bank valyuta siyasatın ámelge asırıwda valyuta intervenciyasınan keń kólemde paydalanadı. Valyuta intervenciyası - bul Oraylıq banktiń milliy valyuta kurs hám puldıń jalpı usınıs hám talabına tásir etiwi ushın finans bazarında sırt el valyutasın satıw hám satıp alıw menen baylanıslı operaciyası bolıp tabıladı.
Oraylıq bank depozit siyasatı arqalı mámleket resurs bazarı, kommerciya bankleri depozit siyasatı hám depozit operaciyaları jaǵdayına tásir kórsetedi. Ádette Oraylıq bank kommerciya bankleri depozit operaciyaları boyınsha procent stavkalarınıń eń joqarı dárejesin belgileydi.
Sonıń menen birge, kommerciya bankleri depozit siyasatın islep shıǵıw, deposit siyasatınıń tiykarǵı baǵdarları boyınsha tiykarǵı kriteryalardı anıqlap beredi.