17-mavzu: metallarga ishlov berish dastgohlari

17.2. Metall kesish dastgohlarining asosiy ko‘rsatkichlari.
Metall kesish dastgohlari metall kesish instrumentlari yordamida metal zagotovkaga mexanik ishlov berish uchun qo‘llanadigan ishlab chiqarish mashinalari bo‘lib hisoblanadi. Zagotovkalarga qirindilarni olib tashlash hisobiga kerakli o‘lchamlar, formalar va metall yuzasining tozaligiga erishiladi. Metall kesuvchi dastgohlar bajaradigan ishlari va bu ishlarni bajarishda qo‘llaniladigan insturmentlariga asosan klassifikatsiyalanadi. 12.1–jadvalda metall kesish dastgohlarining Metall kesish dastgohlari eksperimental ilmiy tekshirish instituti ishlab chiqqan klassifikatsiyasi berilgan.
Dastgohlarning turli organlari harakatlarini tahlil qilish uchun dastgohning kinematik sxemasi tuziladi. Kinematik sxema tuzishda dastgohlar mexanizmlarining shartli belgilaridan foydalaniladi, kinematik sxemalar esa dastgohlarning konstruksiyasi va kinematikasi to‘g‘risida yaqqol tasavvur hosil qilishga imkon beradi. Dastgohlar mexanizmlarining bunday shartli belgilari GOST 3462–61 da keltirilgan.
Dastgohning kinematik sxemasiga qarab, elektr motoridan tortib, to dastgohning ish organlarigacha borgan harakatlarni ko‘zdan kechirish va aylanishlar soni va surish qiymatlarini bilish mumkin, chunki kinematik sxemada zvenolarning shartli belgilaridan tashqari, elektr motorining aylanishlar soni, shkivlarning diametrlari, tishli g‘ildiraklar tishlarining soni raqamlar bilan ko‘rsatilgan bo‘ladi. Xar xil ishlarni bajarishda foydalaniladigan metall kesish dastgohlari konstruksiyalarining va tiplarining nixoyatda xilma–xil bo‘lishiga qaramay, ularning mexanizmlari va harakatlarida ko‘pgina o‘xshashlik bor. Bu xol dastgohlarda sodir bo‘ladigan harakatlarni asosiy harakatga, surish harakatiga va yordamchi harakatga ajratish imkonini beradi. Metall kesish dastgohlarining klassifikatsiyasi
17.1–jadval

Dast goh lar

Gu ruh

Dastgohlarning tiplari

1

2

3

4

5

6

7

8

9

0

–

–

–

–

–

–

–

–

–

Tokarlik dastgohlari

1

Avtomatlar va yarim Avtomatlar

Revol ver– dastgohlar

Parmalash qirqib tushirish dastgohlari

Karusel stanoklar

Tokar lik va lobovoy dastgohlar

Ko‘p keskichli stanoklar

Fason buyumlar uchun IxtisosLashtirilgan dastgohlar

Xar xil tokarlik dastgohlari

bir shpindelli

Ko‘p shpindelli

Parmalash va teshik kengaytirish dast gohlari

2

Vertikal parma lash dastgohlari

Bir shpindelli yarim avtomat

Ko‘p shpindelli yarim avtomatlar

Koordinat–teshik kengay tirish dastgoh lari

Radial parma lash dastgohlari

Teshik kengaytirish dastgoh-lari

Olmosli teshik kengayti rish dastgoh lari

Gorizontal–parmalash dastgohlari

Xar xil parmalash dastgohlari

Jil vir-lash, jilo lash stanoklari

3

Doira viy–jilvir-lash dastgoh-lari

Ichki jilvir lash dastgoh lari

Dag‘al–jilvir lash dastgoh lari

Vallar uchun ixtisos lashti rilgan jilvir lash dastgoh lari

–

CHarxlash dastgoh-lari

To‘g‘ri to‘rtbur chak yoki doiraviy stolli yassi jilvir lash dastgoh lari

Pritir lash va jilolash dastgoh lari

Abraziv asbob bilan ishlaydi gan xar xil stanoklar

Kombinatsiyalangan dastgohlar

4

Universal dastgohlar

YArim avtomat lar

Avtomat lar

–

–

–

–

–

–

Tish va rez ba o‘yish dast gohlari

5

Silind rik shester nyalar uchun tish randa lash dastgoh lari

Konus shesternyalar uchun tish kesish dastgoh lari

Silind rik shestrenyalar

Chervyak g‘ildi raklar uchun tish freza lash dastgoh lari

Shesternya tishlari toretslarini yo‘nish dastgohlari

Rezba freza lash dastgoh-lari

Tish pardoz lash dastgoh lari

Tish va rezba jilvir lash dastgoh lari

Tish va rezba ishlaydigan xar xil dastgoh lar

Freza-lash dast gohlari

6

Bo‘ylama–randalash dastgohlari

–

Kopirovkalash, gravir lash dastgoh lari

Konsol siz verti kal dastgoh-lar

Bo‘ylama stanok lar

Keng universal dastgoh lar

Konsoli gorizon tal dastgoh lar

Xar xil freza lash dastgoh-lari

Bir stoyka li

Ikki stoyka li

Randa-lash, o‘yish va protyajka lash dast gohlari

7

Bo‘ylama–randalash dastgohlari

Ko‘nda lang randa lash dastgoh lari

O‘yish dastgoh lari

Gorizon tal protyajka-lash dastgoh lari

Vertikal protyajka lash dastgoh lari

–

Xar xil randa lash dastgoh-lari

Bir stoyka li

Ikki stoyka li

Kesib ajratish dast goh lari

8

Tokar lik keskichi bilan

Abraziv tosh bilan

Silliq yoki nasechka li disk bilan

To‘g‘ri lash kesib tushirish dastgoh lari

Arralar

–

–

Ishlaydigan kesib tushirish dastgohlari

Lentali

Diskli

Arralar

Xar xil dast Goh lar

9

Mufta va truba ishlash dastgohlari

Arra tishlash dastgoh lari

To‘g‘rilash va markaz lash dag‘al yo‘nish dastgoh lari

–

–

Asbob larni sinash dastgoh lari

Bo‘lish mashinka lari

Muvoza natlash dastgoh-lari

–

17.3. Metall kesish dastgohlarining harakatga keltiruvchi mexanizmlari
Metall kesish dastgohlarining ishchi harakatlarini avtomatlashtirish va ba’zi xollarda qo‘lda bajariladigan yordamchi harakatlarni imkoni boricha soddalashtirish, dastgohsozlikni rivojlantirishning asosiy yo‘nalishlari bo‘lib hisoblanadi.
Dastgohlardan foydalanish sifati, ya’ni unumdorligi qulayligi va ishonchli ishlashi birinchi navbatda dastgohning mexanizmlarini boshqarish tizimiga bog‘liq. Dastgohning qo‘llanilish sohasi, konstruksiyasi va texnologik jarayonning xarakteriga asosan, dastgohni boshqarish tizimi bir qator elektr zanjirlarga bo‘linib, ular o‘zaro mustaqil yoki bir–biri bilan bog‘liq yoki blokirovkalangan ko‘rinishda ishlashlari mumkin.
Dastgohlarning boshqarish tizimlariga quyidagi talablar ko‘rsatiladi: 1) boshqarishni qulayligi–boshqarish organlarini dastgohning boshqarish uchun qulay joylariga o‘rnatish; 2) boshqarishni tezligi–dastgohda biror operatsiyani bajarish uchun kam vaqt sarflanishi; 3) boshqarish tizimining aniqligi–tizimni bajaradigan funksiyasiga bog‘liq ravishda aniqlanadi.
Metall kesish dastgohlarida gidravlik, pnevmatik va elektrik boshqarish tizimlari qo‘llanadi. Boshqarishning gidravlik tizimi agregatli, nusxalash dastgohlarida keng qo‘llanadi. Gidravlik tizim boshqa tizimlardan oddiyligi, tezligi, gidroyuritma elementlarining silliq harakati, ya’ni dastgohning titrashini kamaytirish kabi ko‘rsatkichlari bilan farq qiladi. Gidravlik boshqarish tizimi ham o‘ziga xos kamchiliklarga ega: boshqarish elementlari orasidagi aloqa richaglar va masloprovodlar yordamida amalga oshiriladi; dastgohning gidravlika tizimida doim ko‘p moy bo‘lib, uni belgilangan muddatida almashtirish lozim.
Boshqarishning pnevmatik boshqarish tizimlari va metall kesish dastgohlarida qo‘llaniladi. Pnevmatik elementlar va tizimlar elektrik va gidravlik elementlar bilan birgalikda qo‘llaniladi.
Keyingi paytlarda metall kesish dastgohlarida boshqarishning elektrik tizimlari keng qo‘llanilmoqda. Boshqarishning elektrik elementlarini va qurilmalarini qo‘llash hisobiga dastgohlarning uzellarini standartlashtirish imkoni paydo bo‘lib, dastgohning tannarxini kamaytirishga yordam beradi.
Dastgohlarni elektrik avtomatlashtirish, avtomatlash-tirishning boshqa usullariga nisbatan ancha yaxshi ko‘rsatkichlarga ega: foydalanishda qulaylikni yaratadi va dastgohni sozlashni engillashtiradi. Boshqarishni elektr tizimlarini qo‘llash dastgoh–avtomatlarni yaratish va ularni qo‘llash imkoniyatlarini beradi.


Nazorat savollari

1. 
   Metall kesish dastgohlariga qanday talablar qo‘yiladi?
   
2. 
   Siz metall kesish dastgohlarining qanday turlarini bilasiz?
   
3. 
   Metall kesish dastgohlarining elektr yuritmalari qanday tuzilgan?
   
4. 
   Metall kesish dastgohlarining asosiy ko‘rsatkichlari nimalardan iborat?
   
5. 
   Dastgohlarning boshqarish sxemalari qanday prinsip asosida tuziladi?
   
6. 
   Dastgohlarni avtomatik boshqarish qanday amalga oshiriladi?
   

Tokarlik vint kesish dastgohi qanday qismlardan tashkil topgan?