18-mavzu. Xisobotlarni tuzish va taqdim etish reja: Xisobotning moxiyati axamiyati va tarkibi

Xo‘jalik yurituchi sub’ektlar moliyaviy hisobotlarini keyingi yilning 15 - fevraldan kechiktirmasdan topshirishlari kerak.
Ayrim Vazirliklar idoralar va boshqa boshqaruv organlari uchun O‘zbekiston Respublikasi hisobot topshirishni boshqa muddatlarini belgilash mumkin.
Bir shaharda joylashgan sub’ektlar uchun moliyaviy hisobotni topshirgan kuni deb uni tegishli joyga haqiqiy taqdim etgan kuni hisoblanadi. Boshqa shaharlarda joylashgan sub’ektlar uchun moliyaviy hisobotni pochta orqali jo‘natgan kuni hisoblanadi (bu kun pochta korxonasini qo‘ygan shtampasida ma’lum).
Basharti hisobotni jo‘natgan sana dam olish kuniga to‘g‘ri kelsa, hisobot topshirish sanasi dam olsh kundan keyingi kunga ko‘chiriladi.

CHoraklik yoki yillik hisobotlarni o‘z vaqtida tuzishni ta’minlash uchun buxgalteriyaning barcha bo‘limlarini ishlarni bajarish muddatlarini ko‘rsatib yig‘ma ish grafigi tuziladi. Buxgalteriya hisobi quyida yuritilsa, grafik bilan belgilangan muddatlarda jurnal - orderlarning jami chiqariladi, zarur bo‘lsa bir registrdagi summa boshqa registrlarga o‘tkaziladi va korrespondentlanuvchi schetlar o‘zaro muqobil tekshiriladi.

Jurnal order shaklida hisob yuritilganda oy oxiriga qolgan summalarini o‘tkazish va hisob registrlarini xotimalash bo‘yicha hisob ishlarining ketma - ketligi quyidagicha:

• 
  rasshifrovka - varaqalaridan debet va kredit oborotlari jurnal - orderlar va vedomostlarga o‘tkaziladi, bunda rasshifrovka - varaqalari va jurnal - orderlarda tegishli belgilar qo‘yladi;
  
• 
  5010 – schetining debeti bo‘yicha jamilari 3, 10/1, 13 – jurnal orderlarga o‘tkaziladi;
  
• 
  7, 12, 14, 15, 16, 17 va boshqa vedomostlarning analitik hisob jamlari hisoblanib chiqiladi. SHundan keyin jami ma’lumotlari tegishli jurnal - orderlarda aks ettiriladi;
  
• 
  jurnal - orderlarning kredit oborotlari jami hisoblab chiqiladi.
  

Agar jurnal - orderlarda schetlar bo‘yicha analitik ma’lumotlar aks ettirilgan bo‘lsa, ma’lumotlar jamlanib chiqiladi va keyingi oy boshiga qoldiq aniqlanadi, korrespondentlanuvchi schyotlar bo‘yicha aloqasi bor schetlarning turli registrlari jami taqqoslanadi. Masalan, 1 – jurnal - orderdagi 5010 – schyotining jami 2 - vedomostdagi 5010 - schet jami bilan taqqoslanadi. Bunday ko‘rsatkichlarni taqqoslib tekshirish barchcha jurnal - orderlar bo‘yicha bajarildai.
Bundan keyin ma’lumotlar jurnal - orderlardan bosh daftarga o‘tkaziladi. Undan keyin har bir sintetik schet bo‘yicha debet oborotlari chiqarilib keyingi oyning 1 - sanasiga qoldig‘i chiqariladi. Bosh daftarga ma’lumotlar faqat jurnal - orderlardan olib yoziladi.
Jurnal - order ma’lumotlarini Bosh daftarga yozish misolini keltiramiz (ikkita sintetik schetlarga yozish ma’lumotlari keltirilgan). Jurnal - orderlar ma’lumotlari bosh daftarga o‘tkazilgandan so‘ng jurnal - orderlarda quyidagi izoh beriladi: «Oborotlar summasi Bosh daftarda aks ettirildi» va sanasi ham ijrochi va bosh buxgalterning imzolari qo‘yiladi.

6010 - «Mol etkazib beruvchilar va pudratchilarga to‘lanadigan schetlar»

Oy	Debeti bo‘yicha oboroti quyidagi schyotlarning kreditidan				Jami			Saldo
	5110	5510	4310	Va x.k.		Debeti bo‘yicha	Kredit bo‘chicha	Debet	Kredit
YAnvar
Fevral
va h.k
Noyabr									45400,00
Dekabr	362.302,40	15896	1000			379198,40	433629,00		99830-60

2610- «Ishlab chiqarishdagi brak»

Oy	Debeti bo‘yicha oboroti quyidagi schyotlarning kreditidan (10-j/o)							Jami			Saldo
	1010	6710	6520	8910	2010	2510	Debet bo‘yicha		Kredit bo‘yicha	Debet		Kredit
YAnvar
Fevral
va h.k
Noyabr
Dekabr	60	200	28	12	272	142	714		714

Bosh daftarda schyotlarning qoldig‘i chiqarilgandan so‘ng ular analitik ma’lumotlar bilan tekshirildai, jurnal - order shaklining registlari ma’lumotlari bo‘yicha balans va boshqa hisobot jadvallari tuziladi.
3.Buxgalteriya balansi va konsolidallashgan balans

Moliyaviy hisobot tizimida balans markaziy o‘rin egalaydi. Yilik hisobot tartibida unda katta o‘zgarishlar sodir bo‘ldi, chunki xalqar operatsiyalar talablariga yaqinlashdi va bozor munosobotlariga reyting mazmuni ichki va tashqi foydalanuvchilar (aksioner, ta’sischi, sarmoya yuboruvchi kreditorlar, banklar va boshqalar) va undan foydalanish imkoniyatini beradi. Ichki va tashqi qizuquvchilar uchun korxona faoliyatining moliyaviy natijalari, uning moliyaviy barqarorligi, kreditor qarzlarning hajmi, bank ssudalari bo‘yicha qarzlari to‘g‘risidagi ma’lumotlar zarur.

Korxona ichida balansda keltirilgan axborotlar xo‘jalik faoliyatini tahlil etish xarajatlar va yo‘qotishlarni qisqartirish rezervlarini qidirib topishi, korxona tasarrufidagi qoladigan sof fayda hisobidan to‘lanadigan jarimalar, burdsizliklar sabablarini bartaraf etish uchun keng qo‘llaniladi.
Yillik hisobotga tushuntirish xati, korxona rahbarining faoliyatining yo‘nalishi to‘g‘risidagi ma’ruzasi, ilova qilinadi. Bu korxonaning asosiy analitik hujjatlaridan biri bo‘lib hisoblanadi. Bunda asosiy ko‘rsatkichlar bo‘yicha reja bajarilishiga ta’sir etuvchi quyidagi omillar ochib tashlanadi: miqdori, assortimenti, sifati, mahsulot sotish hajmi, foyda summasi, tannarxi pasaytirish, mehnat unumdorligini oshirish, samaradorlik, ilmiy – konstruktorlik ishlarini natijalari va istiqbollari va shu kabilar. Tushuntirish xatining mazmuni ishlab chiqarishini tashkil etish va texnologiya xususiyatlari bilan beliglanadi.
Quyida hozirgi vaqtda qo‘llanilayotgan balans shaklini keltiramiz.
O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligining 2002 yil 7 – fevraldagi 31 – sonli buyrug‘iga 1 – sonli ilovasida keltirilgan balansning shakli mazkur darslikning balans to‘g‘risidagi bobida keltirilgan.
Konsolidallashgan moliyaviy hisobotlar tuzishning asosiy maqsadi ona va qizaloq kompaniyalar faoliyatini yagona xo‘jalik tashkilotidek qilib ko‘rsatishdir. Konsolidallashgan hisoblar tuzish va ham qizaloq xo‘jalik jamiyatlariga qo‘yilgan ivestitsiyalar hisobi 8 - BHMS bilan tartibga solinadi.
Konsolidallashgan balansda ona va uning barcha qizaloq korxonalarining moddiy zahiralari birga qo‘shib ko‘rsatiladi.
Konsolidallashgan balansni tayyorlashda ona va qizaloq kompaniyalarning hisobotlaridan tegishli moddalar birlashtiriladi. Ona va qizaloq kompaniyalar orasida sodir bo‘lgan muomalalar natijasi saldolanadi.
Masalan, bir kompaniya ikkinchi kompaniyadan bo‘lgan qarzini qaytarilishi yoki ular orasidagi oldi - sotdi muomalari. Hisobot tuzishda ona korxona bilan qizaloq korxona orasidagi bunday muomalalar schyotlarning umumiy jamida aks ettirilmaydi, chunki oldi - sotdi muomalalari, qarzni to‘lash va uni olish kompaniya ichidagi pul mablag‘larini ko‘paytirib yuboradi.
Ikkilamchi hisoblash yo‘qotish maqsadida bir qancha muomalalar bo‘yicha bartaraf qilish, yoki tuzatish usulidan foydalaniladi. Tuzatish usulida faqat hisobotni tayyorlash jarayonida foydalaniladiva ona ham qizaloq firmalarining buxgalteriya registrlarida aks ettirilmaydi. Hech qanday konsolidallashgan hisob registri yuritilmaydi.
Guruhlar ichidagi saldo va guruhlar ichidagi muomalalar to‘liq bartaraf qilinishi kerak.
Basharti konsolidallashda foydalanilayotgan moliyaviy hisobotlar turli hisobot sanasiga tuzilgan bo‘lsa, bosh korxona tuzgan moliyaviy hisobot sanasi bilan qizaloq korxonalar tomonidan tuzilgan hisobot sanasi orasida sodir bo‘lgan xo‘jalik muomalalari natijalariga tuzatish kiritish zarur. Lekin barcha hollarda ham moliyaviy hisobotlar tuzilgan sanalari orasidagi muddatning farqi uch oydan oshmasligi kerak.
Konsolidallashgan moliyaviy hisobotlarni yagona hisob siyosatidan fodalanilgan asosda tuzilishi kerak.
Basharti konsolidallashgan moliyaviy hisobotlarni tuzishda yagona hisob siyosatidan foydalanish imkoniyati bo‘lmasa, bu hol bo‘yicha boshqa hisob siyosati qo‘llanilgan konsolidallashgan hisobatlar qismi bilan tushintirish beriladi.
Lekin ayrim hollarda, agar ona va qizaloq firmalarining faoliyatlari mutloq boshqacha, bo‘lsa konsolidallashgan hisobot tuzilmaydi. Masalan, savdo kompaniyasi bankining aksiyasini hattoki 60 % dan ko‘prog‘i ega bo‘lsa ham, o‘zining hisobotini bank bilan birlashtirilmaydi.
Odattda bankrot holatida turgan qizaloq kompaniyalarning hisobotlari konsolidallashgan hisobotlar tarkibidan qo‘shilmaydi.
Konsolidallashgan balans tuzish uchun ona va qizaloq firmalar balanslarini ko‘rib chiqamiz.

Balans moddalari	Ona kompaniya	Qizaloq kompaniya
Kassa Boshqa aktivlar	100 000 760 000	25 000 60 000
Aktivlar jami:	860 000	85 000
Kreditorlar Oddiy aksiyalar Reinvestitsiya qilingan foyda	60 000 600 000 200 000	10 000 55 000 200 000
Passivlar jami:	860 000	85 000

Faraz qilaylik ona kompaniya qizaloq kompaniyani 100 foiz aksiyasini balans qiymatida naqd pulga sotib oldi. Qizaloq kompaniyaning balans qiymati 75000 (85000 - 10000). Ona kompaniyaning buxgalteriya hisobida bu muomala quyidagi ko‘rinishda bo‘ladi: