18-mavzu: Ziddiyatlar yechimida adolatparvarlik mezonlari Reja

uning o‘ylari, fikrlari, emotsiyalari, shuningdek mushohadalari, ya’ni 
argumentlari qandayligini bilishni talab etadi. Muammoni aniq belgilash va 
uning chegaralarini ko‘rish uchun o‘z opponenti fikr va o‘ylari, hissiyotlarini 
to‘g‘ri belgilash lozim. Opponent fikrlarini bilish esa faol tinglash, opponet 
fikrlarini to‘g‘ri baholay olish va talqin qilish, opponent qarashlarini anglash 
orqaligina ta’minlanishi mumkin.
Faol tinglash ko‘nikmalari o‘z-o‘zidan vujudga kelmaydi. Ularni shaxs o‘zida 
tarbiyalashi lozim. Faol tinglashning o‘z tartib va qonuniyatlari mavjud. Ochiq 
chehralik, samimiylik, mushohadalik, bosiqlik, vazminlik, argumentlarni ochiq va 
asosli bayon qilish, birovni ayblamay gapirish, mehrli bo‘la olish, gaplashganda 
chetga qarab turmaslik, ko‘zni olib qochmaslik, samimiy va ochiq nazar bilan 
qarash, tahdid soluvchi harakatlar va so‘zlardan o‘zini tiyish, muloqotga tayyorlikni 
ko‘rsatish, soxta xushomaddan o‘zini tiyish, piching va istehzodan mutlaqo 
foydalanmaslik, birovni kamsitmaslik, o‘zini katta olmaslik kabilar ana shunday 
tartib-qoidalardan hisoblanadi.
L.Feyerbax, “Insonni bilish uchun uni sevish kerak”, deb aytgan. Agar 
opponentingiz sizga qo‘pol muomala qilsa ham, siz uning qo‘polliklariga bosiqlik va 
hurmat bilan munosabat bildirsangiz, uning o‘zi uyalib qoladi, chunki hech kimsa 
o‘zining qalbida “men – madaniyatsizman” deb tan olgisi kelmaydi, hamma 
“yaxshi odam” bo‘lishga intiladi. Siz bilan gaplashayotgan, o‘z dardu hasratini 
aytayotgan odamdan yuzingizni teskari qilib, bee’tibor, esnab, yuzingizni boshqa 
tomonga burib gaplashsangiz, bu odamni inson va do‘st sifatida o‘zingizdan 
uzoqlashtirgan bo‘lasiz.
Ba’zan odamga uning so‘zlarini eshitganingizning o‘zi kifoya qiladi. Siz 
uning so‘zlarini diqqat bilan eshitganingizning o‘zi uning qalbidagi barcha gina va 
qudratlarni yuvib ketadi. Oradagi mavjud emotsional tanglik holati yo‘qotiladi. 
Birovni eshitish – juda muhim fazilat va zarur xislatdir. Birovni eshita olish 
qobiliyati – insonning komil shakllanganlik belgisidir. Chunki egoist odamlargina 
faqat o‘ziga quloq soladi. Boshqa, sizga qarama-qarshi bo‘lgan tomonning fikrini, 
uning gaplarini bo‘lmasdan va baholamasdan, shuningdek, uning so‘zlaridan ayb 
qidirmasdan, uni tahqirlamasdan diqqat bilan eshitish va tinglash, o‘zingizni uning 
o‘rniga qo‘yib ko‘rishga harakat qilish konflikt yechimini topish tartiblaridan 

---

hisoblanadi. D.I.Pisarev bu haqida shunday degan: “Birovni tushunmoq uchun 
o‘zingni uning o‘rniga qo‘yib ko‘rmog‘ing, uning sevinchi va dardini his 
qilmog‘ing lozim”
3
. 
Ikki tomonning suhbati va muloqoti konfliktli vaziyatlarda birdaniga va 
o‘zicha yuzaga kelmaydi. Muzokara olib borish ikki tomondan ham muloqotga 
tayyorlikni talab etadi. Muloqot jarayoni ham birdaniga tinch va osuda kechmaydi. 
Bunga harakat qilmoq va yuqoridagi talablarni bajarishga moyiillik darkor bo‘ladi. 
Shu bois, lozim bo‘lgan o‘rinlarda, o‘zingizning nohaq ekanligingizni tan olishga 
tayyor bo‘lish kerak. Chunki, konflikt yechimi ayyorlikni ko‘tarmaydi, uning 
muhim qonuniyatlaridan biri – samimiy va to‘g‘ri bo‘lishlikdir. 
5. Birovning his-tuyg‘ulariga e’tiborli bo‘lish. Konfliktlarda manfaatlar 
to‘qnashuvidan tashqari emotsional-hissiy to‘qnashuv ham yuz beradi. Ya’ni, 
emotsional-hissiy qarama-qarshilik mavjud nizoning tashqi ko‘rinishi sifatida o‘zini 
namoyon etadi. Konfliktda ham o‘z manfaatlarini ifoda etish maqsadida, ham o‘zini 
himoya qilish uchun har bir inson o‘z his-tuyg‘ulariga berilib, esankirab qolishi 
mumkin. Emotsional esankirash esa konflikt jarayonining to‘g‘ri va adolatli hal 
etilishiga zarar yetkazishi mumkin. Shu bois, konfliktning yechimida bir tomondan, 
o‘zining his-tuyg‘ularini jilovlay bilish, ikkinchi tomondan, o‘z opponentining his-
tuyg‘ulariga e’tiborli bo‘lish talab qilinadi. Birovning his-tuyg‘ulari mazkur 
konkret(aniq) shaxsning aynan konkret shart-sharoitdagi ahvolining namunasi 
sifatida baholanishi ma’lum xulosalar qilinishiga yordam beradi. Ya’ni, konfliktdagi 
his-tuyg‘ular insonning boshqa insonga yo‘naltirilgan doimiy mavjud munosabatini 
emas, balki birdaniga uyg‘ongan va portlash orqali o‘zini ifoda etayotgan 
tuyg‘ularini ifoda etadi, xolos. Emotsional portlash - o‘tib ketadi. Ularning ortida 
insonning azaliy, shakllangan va hurmatli munosabati yotgan bo‘lishi mumkin. Shu 
bois, diqqatni bir soniyada vujudga kelib, jo‘sh urgan emotsiyalarga emas, balki 
azaliy mavjud bo‘lgan hurmatli munosabatlar va emotsiyalarga qaratishga harakat 
qilishga yo‘naltirish lozim. Hurmat va e’tibor ishonchga olib kelishini yodda tutish 
lozim. Birovning his-tuyg‘ulariga e’tiborli bo‘lish, faqat konflikt sharoitiga nisbatan 
emas, balki umuman hayotdagi barcha bosqichlarga nisbatan qat’iy qoidalardan biri 
bo‘lishi lozim.
Masalan, o‘z otangiz bilan siz uchun muhim bo‘lgan masalada bahslashib 
qoldingiz. Masalan, siz o‘zingiz yoqtirgan qizga uylanmoqchisiz, ammo otangiz 
bunga qarshi. Otangiz sizni tushunishni istamaydi. Orada janjal yuzaga keladi. Siz 
jahl qilib, ko‘chaga chiqib ketasiz. Otangiz orangizda bo‘lgan hodisadan qiynalib, 
uyda qoladi. Otangiz aslida sizga yomonlik istamaydi. Otangiz, balki siz tanlagan 
qizning qaydayligini bilsa, o‘z fikrini o‘zgartirar. Bunga esa vaqt talab etiladi. 
Kechqurun kelsangiz, otangiz hafa. Ammo siz chekinishni istamaysiz. Siz yana 
3
Тафаккур гулшани. –Т.: Адабиёт ва санъат нашриёти, 1989, –Б. 39. 

---

unga nisbatan o‘z so‘zingizda qolganingizni ko‘rsatmoqchi bo‘lib, bee’tibor 
bo‘lasiz.
Ammo otangizning kechqurundagi salbiy kayfiyati kunduzi bo‘lgan janjal 
oqibatida o‘zini yomon his qila boshlagani natijasi bo‘lishi mumkinligini hayolga 
ham keltirmaysiz. Siz, o‘zingizni o‘z baxti ustida kurashayotgan odam sifatida qabul 
qilasiz, o‘z so‘zingizdan qaytmasligingiz aniq. Ammo, bu degani, umuman 
bee’tiborlilik degani emas-ku?! Otangiz sizni hafa qilmaslik uchun o‘z ahvoli haqida 
so‘z demaydi, u indamaydi, o‘zini yomon his qilayotganligini yashiradi. Uning 
yurak huruji og‘irlashadi. Siz esa o‘zingiz bilan o‘zingiz ovora bo‘lib qolaverasiz. 
Bunday, yaqinlaringiz emotsional holatiga bo‘lgan bee’tiborlilik juda yomon 
oqibatlarga olib kelishi mumkinligini siz hali bilmaysiz.
Konflikt sharoitida har ikki tomon ham ishonchga muhtojdir, o‘zaro ishonch 
esa konflikt yechimini topishga imkon beradi. Yuqoridagi holatda, kechqurun uyga 
qaytgandan so‘ng, (aslida ko‘chada yurganda ham bir telefon qilib ahvol 
so‘rasangiz bo‘ladi), “Dada, mayli hafa bo‘lmang. Bu masalalar birdaniga hal 
bo‘lmaydi. O‘ylashib ko‘rarmiz... Biror chorasi chiqib qolar... Siz menga yaqin 
odam.. O‘zingizni avaylang...”, desangiz, otangiz yurak xuruji bezovta 
qilayotganligini ochiq aytadi. O‘rtada, ikki tomon orasida yana ishonch vaziyati 
tug‘iladi. Inson insonga har jihatdan zarur va muhtoj ekanligini yodingizdan 
chiqarmang. Chunki inson axloqi uning boshqalarga bo‘lgan munosabati orqali 
bilinadi, o‘zini ko‘rsatadi, ammo uning axloqiyligini yaratuvchi mohiyat inson 
ichki olamida tarbiyalangan bo‘lsagina, u yuzaga chiqadi. 
6. O‘z amallariga mas’ul bo‘lish. Eng qadimgi davrlardan boshlab inson 
sivilizatsiyasi tarbiya va axloq masalalariga e’tibor bilan qaragan. Inson axloqiy 
normalari ichida o‘z so‘zida turish, burch, mas’uliyatli bo‘lish, birovlarga berilgan 
va’dalarga hurmat va ularni so‘zsiz bajarish inson komilligining oliy qadriyatlaridan 
hisoblangan. Ammo hayotda har doim ham shunday bo‘lavermaydi. Ko‘pincha biz 
o‘z va’dalarimizni esdan chiqarib qo‘yamiz, o‘z so‘zimiz ustida turmaymiz. Bu – juda 
yomon odat. Ba’zan, boshqalarning bizga bergan va’dasini o‘z vaqtida bajarmagani 
uchun aziyat ham chekamiz. Insonning eng halokatli xatolaridan biri – yaxshi ishni 
ham yomon bajarib, barbod etishdir. Konfliktlar sharoitida o‘z so‘zi ustida turish - 
konflikt yechimiga qaratilgan va’dalarning ustidan chiqishni anglatadi. Agar konflikt 
yechimi ichida siz o‘z xohishingiz bo‘yicha o‘zingizga ba’zi mas’uliyatli vazifalarni 
olsangiz, ularni bajarishga sayi-harakat qilishingiz lozim. Agar ularning uddasidan 
chiqolmayotgan bo‘lsangiz, ular borasida ham ochiq muloqotda so‘zlab, ishni bajara 
olmayotganligingiz haqida o‘rtoqlashishingiz lozim bo‘ladi. Konflikt sharoitida 
kuyidagi amallarga rioya qilish maslahat beriladi:
- tomonlar o‘rtasidagi turli shartnomalar va o‘z mas’uliyatingizdagi 
vazifalarni albatta bajaring.

---

- agar sizning sa’y-harakatlaringiz behuda ketayotganligi va yordam 
bermayotganligini 
sezsangiz, 
harakatlaringizni 
qaytadan 
boshlang 
va 
opponentingiz bilan samimiy o‘rtoqlashing.