19. 4-rasm. Biso va triso usulini tushuntiruvchi sxema

Bunda boshlang’ich eritma sifatida (zol-gel yoki nitratli eritma) ishlatiladi. Suyuq vannada dispertsiyalanadi, toki tomchilar paydo bo’lguncha, keyin suvsizlantirilib biriktiriladi yoki ishqoriy muxitni oshirish yo’li RN gel zarralari xosil bo’lguncha boyitilib, quritilib va qizdirilib pishiriladi. Ajratilib olingan yoqilg’i kerakli bo’lgan aralashma ichidan olinadi. Karbid xolidagi zarrachalarni olish uchun boshlang’ich eritmaga saja qo’shib aralashtiriladi. Xosil bo’lgan oksid-uglerodli gel shaklidagi sharchalarkarbidi termik yo’li bilan qaytarilib bir vaqtda granulalar jipslashtirilib yopishtiriladi. Bunday usul bilan uran va plutoniydan tashkil topgan juda mayda xolidagi sferik yoqilg’isi tez ishlaydigan reaktorlar uchun xam olinadi. Bu o’yinni qulayligi shundan iboraatki, juda yuqori sifatli sferik shakldagi yoqilg’isi olish imkoni bo’ladi.
Jarayon oxirida mayda sferali zarrachalar uglerod bilan qo’shib io’lov beriladi. Bunday usulda maxsulotni yoki hom ashyoni bo’linib ajralib ketishini oldini oladi. Mikrosferalarni oxirgi etapda ishlov berish vaqtida uglerod bilan qoplanadi (352-rasm).

19.4-rasm. BISO va TRISO usulini tushuntiruvchi sxema
1- Yadro; 2- ichki qatlam; 3- zich qatlam; 4-kremniy karbid qatlami
Birlamchi g’ovak qatlam 30-100 mkm qalinlikda pirouglerod (RuS) tashkil topgan qatlam termik ishlov natijasida (atsetilen, metan, propanga) ajralib ketadi. SHu sababli 2-qatlamli zich (RuS) pirouglerod qalinligi 70-150 mkm iborat bo’ladi. Yoqilg’i zarrachalari yana bir tashqi qatlamga SiC kremniy karbididin tashkil topadi. Issiqlik ajratuvchi elementlarda ishlov berilganda grafit kukunlari yoqilg’i zarrachalari bilan aralashtiriladi. Bunday xosil qilingan aralashma (yarim izostatik usulda) presslanib diametri 5 mm grafit yoqilg’i tashkil qilmagan qatlam xrsil qilinadi. Keyinchalik bunday grafit elektroddan presslab geksoganal shaklga keltiradi, o’lchami (48x80 sm) xosil qilinib kanallarini parmalab tayyorlanadi. Bunday kanallarga issiqlik ajratib beruvchi elementlar qo’yib chiqiladi (353-rasm) .

19.5-rasm. VTGR tipidagi TVEl reaktori blogi

1-sovutuvchi kanal; 2-sterjen tushadigan teshik; 3,4-yoqilg’i kanali; 5-grafitli nabivka; 6-yo’naltiruvchi shtivt; 7-geliy oqimi; 8-sterjen joyi; 9-yo’naltiruvchi teshik; 10-yoqilg’i elementi.
Bunday kanalga qo’yilgan issiqlik ajratib beruvchi elementlarda ikkilamchi mayda zarrachalardan tashkil topgan yadro yoqilg’isidan tashkil topadi.
Bunday tayyorlab qo’yilgan issiqlik ajratib beruvchi element (TVEL) reaktorda 4-6 yilgacha saqlanib qoladi. Bu vaqtda o’rtacha yonib tugash miqdori 100 GVt sut./ton. Va bu miqdor masalan, yoqilg’ini yonish bo’yicha ishlatiladigan massasiga yoki miqdoriga teng bo’ladi. Yoqilg’i zarrachalari reaktorini butun muddat davomida ishlash sharoitida o’zgarmaydi va yuqori bosmni ushlab turadi va qattiq gaz xolidagi moddalarga ajralishini oldini oladi. Reaktorni quvvati zarrachalarni mustaxkamligiga va grafitni xossalariga bog’liq bo’ladi. Texnologik jarayonni sekinlashtirib berishga ishlatiladigan grafit yuqori zichlikka, issiqlik o’tkazuvchan va mustaxkam xossaga ega bo’lishi shart, korroziya natijasida va yemirilish miqdori juda oz bo’lishi kerak bo’ladi. Bunga o’xshash yuqori temperaturali reaktorlar uzoq vaqtdan buyon ishlatilib kelinadi.

Tolali xossalarga ega bo’lgan kompozit materiallar (yoki armerovkali).

Tolali kompozit – bu shunday materialki maxsulotga ingichka tolali boshqa materiallar simga o’xshash xolida qo’shilgan maxsulotlarga aytiladi.
Kompozitsion materiallar (KM) – ikki va undan ortiq tashkil etuvchilardan komponentlardan tuzilgan murakkab material bo’lib, xar xil usullar bilan bog’langan va o’ziga xos xossalari bor. Ikki va undan ortiq kimyoviy xar xil materiallardan tarkib topgan va bir-birlari bilan ajralib turadilar.
Kompozitsion materiallardan buyumlar shakllantirishda uning strukturasini ma’lum darajada o’zgartirish mumkin, bundan esa kompozitsion materiallarning xossalarini xam o’zgartirishga bog’liq xolda xossalari bir-biridan farq qiluvchi buyumlar olish mumkin. Kompozitsion materiallarni strukturasi va xossalariga ta’sir etuvchi muxim omillardan bo’lib ishlov berish jarayonining ko’rsatkichlari xisoblanadi. Bular temperatura, bosm, qizdirish va sovitish rejimi va boshqalar. Texnologik parametrlarni to’g’ri tanlash va ularni xisobga olib borish tayyor buyum strukturasining bir xil bo’lishini, qoldiq kuchlarni minimal bo’lishini, qotish va krisstallanish jarayonlarini yuqori darajada tugalligini, ya’ni yuqori sifatli buyum olishni ta’minlaydi.
1. Armirlovchi to’ldiruvchini tayyorlash;
- Mayda dispers kukunlarni tayyorlash-maydalash, filtrlash yog’sizlantirish, yuzani aktivlashtiruvchi moddalar bilan ishlov berish, quritish.
- Qirqib maydalangan tolalarni iplarni, arqonlani parchalarini tayyorlash, yog’silantirish, kerakli olib tashlash, moylovchisini olib tashlash, kerakli uzunlikda qirqish quritish.
- Uzuksiz tolalarni, lentalarni, matolarni, to’qilmagan matolarni tayyorlash-yog’sizlantirish moylovchisini olib tashlash, quritish.

2. Kopozittsion bog’lovchisini tayyorlash.

- Kukunsimon va donador bog’lovchini tayyorlash - maydalash, kerakli o’lchamdagi zarralarni elab olish, quritish, turg’unlashtiruvchi, modifikatsiyalovchi va boshqa qo’shimchalarni qo’shish, aralashmani “gomogenlash”
- Suyuq bog’lovchini tayyorlash – kerakli qovushqoqlikdagi eritmani tayyorlash, eritmaga kerakli qo’shimchalar qo’shish.

3. Kompozitsion materialning kerakli tarkibini tanlash

- To’ldiruvchi va bog’lovchining kerakli miqdorini tartib o’lchab olish, matoni kerakli o’lchaamda qirqib olish, xajmiy to’ldiruvchini kerakli o’lchamda qirqib olish, kerakli o’lchamdagi listni qirqish.

4. Kompozitsion materiallar bog’lovchisini to’ldiruvchi bilan aralashtirish.

- Yuqoridagi tartibda tayyorlangan bog’lovchi va to’ldiruvchilarni kerakli tarkibini sharsimon tegirmonda, qanotli yoki shnekli aralashtirgichga solib bir tekis aralashma xosil bo’lguncha aralashtirish, tolalarga bog’lovchini singdirish, quritish yoki termik ishlov berish.
- Lentalar, matolar, uzluksiz tolalar, matosiz materiallarni bog’lovchini eritma – bog’lovchini eritma, dispertsiya, emultsiya bilan singdirish yoki laklash, ayrim xollarda kukunsimon bog’lovchi bilan armirlovchi materialning xar bir qatlamini qoplash.

5. Yarim hom-ashyolarni tayyorlash

- Kukunsimon va donador bog’lovchilarni, qirqilgan tolalarni, iplarni va shu kabilarning qattiq massasini maydalash, kerakli o’lchamlarni elab olish ulardan tabletkasimon granulalar tayyorlash.
- Lentalar, matolar, uzluksiz tolalar, matosiz materiallarni qirqish, materiallardan kerakli shaklni quyib olish, iplarni g’altaklarga o’rash, matritsaga zagatovkani kerakli qatlamda joylashtirish, arg’amchi yoki shakllantiruvchi kallakdan o’tkazish.

6. Zagatovkani ki buyumni shakllantirish:

- Buyum olishga tayyorlangan massani, aralashmani turli usullar yordamida shakllantirish
- To’g’ridan-to’g’ri presslash, quyib presslash, profilli presslash, bosm ostida quyish, markazdan qochma quyish, avtoklavli quyish, ekstruziya, vakuumli shakllantirish, pnevmatik shakllantirish, to’zitib shakllantirish, shtamplash, qizdirib shakllantirish va boshqalar

7. Zagatovkaga mexanik ishlov berish

- Zagatovkaga kerakli o’lcham shakliga keltirish uchun kesib ishlov berish (yo’nish, jilvirlash, frezalash, parmalash, jilovlash, tish yoki rezba qirqish va boshqalar)

8. Buyumga yakuniy ishlov berish

- Buyum yuzasiga bezak berish, ximoya yoki maxsus yuza qatlami bilan qoplpsh

9. Buyum sifatini tekshirish

- Xar bir operatsiya oldidan materiallarning sifatini, tarkibini va xossalarini tekshirishdan o’tkazish, tayyor buyumning tarkibi va xossalarini tekshirish. Buyumni ko’zdan kechirish, nuqsonlarni aniqlash, o’lchamlarni tekshirish, fizik-mexanik xususiyatlarini aniqlash, mos usul yordamida ichki nuqsonlarni aniqlash. Buyumni sifati bo’yicha yakuniy xulosa berish.