19-tema: Ma’nawiyatqa hu`jimlerdin` aldın alıwda milliy ideyag`a tayaniw za`ru`rligi Jobasi

a’. İdeologiyalıq qa’wipler. İdeologiyalıq qa’wipler “biz ushın absolyut jat ideologiya ha’m ko’z qarasti da’slep kewli pa’k jaslarımızdın` qalbi ha’m sanasına sin`diriwge qaratılg’ani menen a’sirese qa’wipli sanaladı”⁶. Misal ushın, a’ne usınday basqa ideologiyalardan biri – milliy rawajlanıw modelina isenimsizlik penen qarawdi u’git-na’siyat qılıw bolıp tabıladı. Og’an ko’re, insanda milliy rawajlanıw modeline gu’man menen qaraw payda etiledi ha’m onın` “janın” da o’zga ma’mleketlerdin` rawajlanıw modeline ha’wes qılıw oyatıladı. Biz ushın jat ko’zqaraslardan biri – fanatizm. Og’an ko’re, shaxs o’z tu’siniklerin absolyut haqıyqat dep qabıl qıladı ha’m o’zge qaraslardı bolsa tiykarsiz inkar qıladı.
g’. İdeyalıq qa’wipler. Bul tu’rge kiriwshi qa’wipler insan ma’nawiy a’leminde jat ideyalar, qaraslar ha’m maqset-muratlardı qa’liplestiriwga umtıladı. Bu’gingi ku’nde ideyalıq qa’wiplerdin’ to’mendegi ko’rınisleri sa’wlelendirilmekte: a’dep-ikramlıq buzıqlıq, zorlıq, egotsentrizm, individualizm, “g’alaba ma’deniyat”, milliy ma’mleketimızdın` rawajlanıw modelina isenimsizlik oyatıw, milliy kelispewshilikler keltirip shıg’arıwg’a urınıw, ekonomikaliq ten’lik en` jaydırılıp qılıw, qon’sı ma’mleketlerdi bir-birine qayraw jaslar sanasın za’ha’rlew. Bunda go’zlengen maqset rawajlanip atırg’an ma’mleketimızdın` materallıq ha’m ma’nawiy bayıqlarına iyelik etiw bolıp esaplanadı. Sebebi ideyalıq qa’wipler aqır-aqıbetinde ma’mleketımızdı kriziske alıp keledi, nega degende bunın` na’tiyjesinde puqaralarda egoistlik, biypa’rwalıq, ma’pdarlıq, ko’re almaslıq, satqınlıq, ku’shsizlik sıyaqlı sotsiallıq-a’dep-ikramlıq illetlerinen quraladı.⁷
q. İnformatsion qa’wipler. Bul tu’rge kiriwshi qa’wipler insannın` sotsiallıq sanasın nadurıs qa’liplestiriw ha’m bul menen o’zligine iye bolmag’an jaa’miyetti qurıwdı go’zleydi. Bu’gingi kunde informatsion qa’wipler İnternet quralinda shetten turıp uyıstsrılmaqta ha’m onın` tiykarg’ı ko’rınisleri to’mendegiler: ma’mleketimızdın` milliy siyasatin qastan qa’wip qılıw, jalg’an xabarlar tarqatiw, kishi ma’seleni u’lken mashqala sıpatında sa’wlelendiriw, basshilardi zalım qılıp ko’rsetiw, milliy qa’diriyatlardi nadurıs talqin qılıw, jaslardı shalg’ıtıw. İnformatsion qa’wipler – bazida mag’lıwmat topılısı dep ataladi – shaxstı ekilendiredi, onı mashqalalar ishine taslaydı. Na’tiyjede puqaralardın’ sotsiallıq sanası za’ha’rlenip, ja’miyette sotsiallıq ıdiraw baslanadı.<sup>8</sup>
Ko’rsetkishler sanı boyınsha, bu’gingi kunde ja’miyetimiz rawajlanıwinaa qa’wip salıp turg’an ma’nawiy qa’wiplerdin` tiykarg’ı ko’rınisleri to’mendegiler:

1. 
   Fanatizm.
   
2. 
   “G`alaba ma’deniyat”.
   
3. 
   Na’shebentlik.
   
4. 
   SPID illeti.
   

Bul qa’wipler shet elden eksport qılınıp atırg’anı menen qa’wipli sanaladı. Olar arasında a’sirese fanatizm ma’nawiy qa’wipi ken` ko’lemliligi ha’m unamsiz ta’sirge iyeligi menen ju’da qa’wipli esaplanadı.
Fanatizm degende insannın` qandayda bir ideya, dogma yaki qag’ıydalarg’a normadan artıq da’rejede iseniwi tu’siniledi. Fanatizm adam qag’ıyda ha’m o’zinin` tu’siniklerin ha’m qarasların absolyut haqıyqat dep biledi. O`zgeler pikirlerin esitiwdi de qa’lemeydi. “Men haqpan, menin` bilgenlerim durıs”, - dep o’zin isendiredi ha’m ruwxıy ta’repten aynıydi.
Fanatizm maqsetli ha’m sanalı ra’wishte ko’re almaytug’ın ha’m g’a’rezli adamlar, toparlar ta’repinen u’git-na’siyat qilinadi. A`sirese, jaslardın` sanasın za’ha’rlep, o’zlerinin’ zıyanlı maqsetlerin a’melge asırıw ushın paydalanıladı.
O`zbekistannın` g’a’rezsiz rawajlanıw ha’m o’zine ta’n rawajlanıwin ko’re almaytug’ın adamlar jaslardın` sanasıda fanatizmdi qa’liplestiriwge ha’reket etpekte. Sebebi fanatizm adam ata-anası, jaqınları ha’m o’zi jasap atırg’an ja’miyet ag’zalarının’ gap-so’zine qulaq salmaydi, o’zi isengen jalg’an ideyalar ushın ha’reketke tayar turadı. Fanatizmnin’ forma ha’m ko’rınisleri ju’da ko’p.
Ma’selen, diniy fundamentalizm iyman-isenimdi nadurıs ko’rsetiwden ibarat. Og’an ko’re, jawız adamlar iyman barısındag’ı o’z tu’siniklerin jaslar sanasına sin`diredi. Haqıyqıy diniy dereklerdi u’yretpeydi. Jurtımızdan shiqqan oyshıllar shıg’armaların aqıla, ata-anan’ yaki jaqın insanların’nın’ ga’p-so’zine qulaq salma dep u’yretedi.
Fanatizmnin’ zıyanlı aqıbetleri materallıq ziyanlardan on ma’rte u’stin turadi. Bul zıyanlı aqıbetlerdin’ en` tiykarg’ıları sıpatında to’mendegilerdi ko’rsetiw mu’mkin:

1. 
   Fanatizm shaxtın’ aqılın to’menletedi.
   
2. 
   Fanatizm shaxs qarasları ha’m pikirlerin dogmalastiradi.
   

Barlıq zamanlarda fanatizm qaralanıp kelingen. Belgili jazıwshı Ch.Aytmatov fanatizm aqır-aqıbette insannın’ na’sline ta’sir etedi, degan pikirge kelgen (“Qiyomat” shıg’armasi).
Batıs madeniyatin u’stirtin biliw qag’ıydası milliy madeniyatqa mensinbewshilikke, sanasızlıq ha’m xalıqlıq u’rp-a’detlerden waz keshiwge tiykarlanadi. Ashıq-shashıq kiyiniw, ja’a’a’tlik jerlerde a’depsizlik qılıw, Batıs turmıs-ta’rizine ha’wes penen qaraw sıyaqlı illetler tabiiy qabıl qilinadi. Bile-bilmey turıp eliklew “Ko’rkem-o’nerde a’shkaralıqtı sebep qılıp, televizor, kino ekranlarda, baspa qurallarında kelispegen temalardı sa’wlelendiriw, ma’nisi joq ha’m uyatsızlıqtı, bazıda bolsa, ha’tteki a’dep-ikramlıq buzuqlıqtı u’git-na’siyat qılıwları ko’beyip qalg’ani”⁹ bug’an ja’rdem beredi. Sol sebepli Batısqa bile-bilmey eliklewine qarsı gu’resiw kerek.
“G`alaba ma’deniyat” ha’diysesi Batıs a’leminde XIX a’sir ortalarında payda boldi. Bul ha’diyse milliy ma’deniyatqa jat ayırim shaxslar ta’repinen oylap tabılg’an ideyalar, u’rp-a’detler ha’m qag’ıydalar kompleksi o’z ishine aladı. “Biz jurtımızda jan`a turmıs tiykarların payda eter ekenbiz, bir ma’selega ayrıqsha itibar beriwimiz kerek . . . Shetten biz ushın absolyut jat bolg’an, ma’nawiy ha’m a’dep-ikramlıq pa’slik illetlerin o’z ichine alg’an “g’alaba ma’deniyat” topılıp kirip keliwi mu’mkinligin umitpaw kerak”.¹⁰ Bul en` qolaylı ta’riyp bolıp esaplanadı. Sonday eken “g’alaba ma’deniyat” tiykarin ma’nawiy ha’m a’dep-ikramlıq pa’slik illetlerın quraydı. Ma’selen, biznin` milliy madaniyatimızda uyat, iybe sıyaqlı jazılmag’an, biraq qatan’ a’mel qılınatug’ın nızamlar bar. Lekin, “g’alaba ma’deniyat” ja’miyetlik orınlarda jigit-qızdın’ arqayın su’yisip turıwın ta’biiy jag’day dep esalaydı. Sol sebepli P. Bıyukenen Amerika xalqına qarata deydi“1950 Jıllarda baslang’an “g’alaba ma’deniyat” ha’reketi 1990 – jıllarg’a kelip milletimizdi na’silsizlik ba’lesine duwshar qıldı”¹¹. Sol ma’niste, “g’alaba ma’deniyat” a’ste aqırın insanda haywang’a ta’n qa’siyetlerdi sin’diredi.
Bul ma’nawiy ha’m a’dep-ikramlıq illetinin` bir qatar ko’rınisleri bar. Onın` to’mendegi forması ha’m ko’rınisleri bar:

1. 
   Ja’miyetlik orınlarda su’yisiw, a’depke jat filmler ko’riw sıyaqlı illetlar payda bolmaqta.
   
2. 
   Zorlıqtı u’git na’siyat qılıwshı filmler, kompyuter oyınlarına a’detlenip qalıw.
   
3. 
   “O`zim bolsam boldi, o’zga menen ne jumısım bar” degen “printsip” tin` oyına ornalasıwı.
   
4. 
   Barlıq na’rsege jeke ma’pi ta’repten jandasıw, pa’slik ha’m h.k.
   

“G`alaba ma’deniyatı” ko’rkem-o’ner ha’m madeniyatimiz tarawlarına ta’sir etpewi kerek. Sol ma’niste, en’ da’slep “milliy estrada” degen atamanın’ ma’nis-mazmunına ayrıqsha itibar beriwimiz, oni ha’r qanday jat ta’sirdan, a’sirese, “g’alaba ma’deniyatı” ruwxındag’i ag’ımlar ta’sirinen qorg’awımız ta’biiy”<sup>12</sup> “G`alaba ma’deniyatı” jaslardın` ma’deniy sanasının’ durıs qa’liplesiwine unamsiz ta’sir ko’rsetedi. Onın` real zıyanlı aqıbetlerin to’mendegishe ko’z aldımızg’a keltiriw mu’mkin:

1. 
   Shaxstın’ ma’deniy sanasın nadurıs qa’lplestiredi.
   
2. 
   Milliy ma’deniyattı buzadı.
   
3. 
   Ulıwma insanıylıq ma’deniy qa’diriyatlardı gu’ qaldıradi.
   

“G`alaba ma’deniyatı” qa’wiptin’ aldın alıw ushın milliy ideyag’a tiykarlaniw u’lken a’hmiyetke iye. Bunnan a’sirese usı ideyamızdın` Jetik İnsan bolıw printsipine su’yeniw ku’tilgen na’tiyjeni beredi. Sol ma’niste “G`alaba ma’deniyatı” nin` zıyanlı ta’sirlerinen perzenterimizdin` sanasi oylawin qorg’awda ilm pa’n ha’m madaniyat, ko’rkem o’nerdin’ ornı u’lken”<sup>13</sup>. Sebebi “Biz ushın a’dep-ikramlıq ta’repten belgisiz, milliy qa’diriyat ha’m qaraslarımızg’a jat bolg’an, lekin ha’zirgi waqıtta turmısımızg’a kirip kiyatirg’an “g’alaba ma’deniyatı” ko’rinislerin juqpalı kesellik dep qabıl qılıwımız kerek. Ha’m tap sol tiykarda bunday qa’wiplerdin` ju’da’ qa’wipli jag’day ekenin an’lawımız za’ru’r”. An’law menen birge olardı aldını alıw is-ilajların keshiktirmey a’melge asırıwimiz kerek.
Na’shebentlik degende insan sanasın ha’m fiziologiyalıq quwatlıqların jansız halatqa salıwshı zatlardı qabıl qılıw tu’siniledi. Na’shebentlik insandı ma’nawiy aynıtıwshı qural sıpatında g’a’rezli ku’shler ta’repinen tarqalıp atırg’an sotsiallıq illet bolıp tabıladı. Tu’rli psixotrop qurallar (o’simliknin` ku’sheytirilgan za’ha’rli elementler) ja’rdeminde insang’a ruwxıy-ma’nawiy ha’m fizikalıq unamsiz tasir ko’rsetiwge urınbaqta. Bunday is-ha’reket shetten turıp sanalı ra’wishte a’melge asırılmaqta.
Baqlawlar sonı ko’rsetedi, na’shebentlik ba’lesine ko’p 13-16 jaslar aralıg’ındag’I o’spirimlerdi tartıwg’a ha’reket qılınadı. Sebebi bul jasta adam qizig’ıwshan’, turmıs keshirmelerin tartıp ko’riwga umtılıwshan’ ha’m unamsiz aqıbetlerdi oylawg’a u’lgere almaytug’ın basqıshta boladı. Na’tiyjede bar-jog’I eki ma’rte narkotik qabıl qılg’an o’spirim og’an a’detlenip qaladı.
Na’shebentlik illetinin’ mazmunı eki qa’siyetten ibarat: a’) insandı ruwxıy-ma’nawiy manqurtqa aylandırıw; g’) insandı fizikalıq ta’repten nadurıs qa’liplestiriw. Bul eki qa’siyet millet salamatlıg’ına ta’sir etiw menen adamni o’zine tartadı. Sonday eken, na’shebentlik illetinin’ forma ha’m tu’rlerı kwpayib baratırg’anlig’i salamat pikirli adamlardı ta’shwishke saladı.
Na’shebentliktin` tu’rli forma ha’m ko’rınisleri qanday qa’siyetke iye bolıwına qaramastan insan, ja’miyet ha’m millet ushın qa’wipli. Bul ba’lege qarsı gu’resiw ha’r bir insannın’ hu’jdaniy wazıypasi bolıwı kerek.
O`zbekistan bu’gin ja’ha’ndi ta’shwishke salıp atırg’an mashqalalardı sheshiwde de aktiv qatnasıp atır. Solardan biri SPID keselliginin’ tarqalıwına qarsı ken` ko’lemli gu’resi bolSp tabıladı. Bu’gingi ku’nde ilm-pa’nnin` barlıg’ı tarawida bul keselliktin’ insaniyat ushın qa’wipli ekenligi haqqında aytılıp atır ha’m ken` ja’ma’a’tshilik onın` zıyanlı aqıbetleri haqqında mag’lıwmatqa iye. Bunda ma’mleketimiz aymag’ında alıp barılıp atırg’an islerdin` salmag’ı a’hmiyetli.
SPID tarqalıwının’ aldın alıw ha’m og’an qarsı gu’restin’ ideologiyalıq usıl ha’m quralları da islep shıg’ılıwı kerek. Ha’zirshe bul boyinsha a’melge asırılıp atırg’an isler jeterli emes. Sebebi bul ma’selede anıq ideologiyalıq usıl ha’m qurallar kerek. Bunday usıl ha’m qurallardı islep shıg’ıw kesellikti emlewge emes, onın` aldın alıwga xızmet qıladı. Ma’ne sol ta’repi menen SPIDqa qarsı gu’restin` ideologiyalıq usıl ha’m quralları u’lken a’hmiyetga iye. Ma’sele qanshelli u’lken bolsa, onın` sheshimin tabıw sonshelli miynet talap etedi. Usınday eken waqıttı keshiktirmey jumıqa kirisiw kerek boladı.