19– tema. Xaliq da’ramatlari: klassifikatsiyalaniwi ha’m ten’sizligi

Bazar ekonomikasi jag`dayinda da`ramatlar ten`sizliginin` payda boliwi.
Bazar ekonomikasi jag`dayinda nizamg`a qarsi kelmeytug`in ha`r qiyli iskerlik tu`ri menen shug`illana otirip da`ramat tabiw mu`mkin.
Rejeli ekonomikadag`i siyaqli bul jerde da`ramatlardin` joqari shegarasi da belgilenbeydi. Bul bazar ekonomikasi jag`dayinda da`ramatlar ten`sizligin keltirip shig`aradi. Da`ramatlar ten`sizliginin` kelip shig`iwi ta`biyiy jag`day bolip, ol to`mendegi sebeplerge baylanisli:
1. Ta`biyiy-biologiyaliq faktorlar yag`niy adamlardin` tuwma qa`biletleri, ku`sh quwati, aqili, jumisqa uqiplilig`i ha`rqiyli boliwi sebepli, olar ha`r tu`rli mug`dardag`i da`ramatlardi aladi.
2. Sotsialliq faktorlar.
Adamlardin` bilim aliw, ka`sip iyelew, ha`r qiyli xizmetlerden paydalaniw ha`m o`z qa`biletlerin iske qosiw imkaniyatlarina baylanisli, da`ramatlarda kelip shig`atug`in o`zgeshelikler.
3. Ekonomikaliq faktorlar. Ekonomikadag`i qa`wip-qa`ter, krizislik jag`daylar, jumissizliq da`rejesi h.t.b.
4. Da`ramatlardag`i ten`sizlik semya strukturasina da baylanisli. Misali, semyada jumis islewshiler ko`p bolip, aqsha tappaytug`inlar az bolsa, olardin` da`ramatlari ko`p boladi.
Xaliqtin` da`ramatlarindag`i pariqlardi jan basina tuwri keletug`in da`ramat summasina qaray aniqlawg`a boladi. Da`ramatlardag`i kelip shig`atug`in bunday ten`sizlikler da`ramati azlardi jaqsi islep aqsha tabiwg`a iytermelep turadi.


Xaliqtin` turmis da`rejesi ha`m onin` ko`rsetkishleri
Da`ramat tabiw tirishiliktin` qurali esaplanip, ol turmis da`rejesinde sa`wlelendiredi.
Turmis da`rejesi- bul adamlardin` turmisliq mu`ta`jliklerinin` qanaatlandiriw mug`dari bolip tabiladi.
Turmis da`rejesin aniqlaw ushin tirishilik minimumin biliw kerek.
Tirishilik minimumi adamlardin` ku`n ko`risi ushin za`ru`r bolg`an tutiniw buyimlari ha`m xizmetlerdin` quni menen belgilenedi.
Eger kimnin` da`ramati jan basina esaplag`anda tirishilik minimuminan to`men bolsa, ol ka`mbag`al esaplanadi.
Ka`mbag`alliq mashqalasi ma`mlekettin` rawajlaniw da`rejesine baylanisli ha`m onin` shegarasi ha`r bir eldin` jag`dayina qaray o`zinin` o`zgesheligine iye. Misali, Germaniya ushin 3000 marka alatug`in semya ka`mbag`al dep esaplansa, al bunday semya Hindistanda toq semya bolip esaplanadi.
Ka`mbag`alliq mashqasinin` boliwi ma`mleket ta`repinen ja`miyetlik qorg`aw ilajlarinin` a`melge asiriliwin talap qilip qoyadi. Xaliqtin` turmis da`rejesi ju`da` to`menlep ketpewi, onin` ju`da` bay ha`m ju`da` jarli qatlamlarg`a ajiralip qalmawi ushin ma`mleket baylar da`ramati esabinan ka`mbag`allar da`ramatin ko`beytip baradi.
A`dette turmis da`rejesi degende biz adamlardin` a`melde tuting`an o`nimlerin ha`m xizmetlerin tu`sinemiz. Sonliqtan turmis da`rejesinin` ko`rsetkishleri haqqinda aytqanda onin` aqshalay - qunlay ha`m natural ko`rsetkishlerine toqtaliw kerek. Natural ko`rsetkishlerge jan basina tuwri keletug`in aziq-awqat o`nimleri, kiyim-kenshek, turaq jay maydani, tutiniw buyimlari kiredi. Turmis da`rejesi ushin usi ko`rsetkishlerdin` mug`dari ha`m sipati u`lken a`hmiyetke iye. Biraq bul ko`rsetkishlerge tiykarlanip turmis da`rejesi haqqinda aniq juwmaq shig`ara almaymiz. Sebebi qansha tovar ha`m xizmetler paydalanilg`anlig`i bahag`a da baylanisli.
Sonliqtan turmis da`rejesin aniqlawda qunlay ko`rsetkishler de esapqa alinadi. Aqshalay ko`rsetkishlerde ju`da` ko`p, biraq en` a`hmiyetlisi real da`ramat bolip tabiladi.
Real da`ramat-turmis da`rejesin uliwmalasqan tu`rde sa`wlelendiriwshi ko`rsetkish bolip, ol da`ramattin` satip aliwshiliq uqiplilig`in ko`rsetedi. Basqasha aytqanlda real da`ramat tutiniw tovarlari ha`m ha`r qiyli xizmetlerde sa`wlelengen da`ramat bolip tabiladi.
Jan basina tuwri keletug`in real da`ramattin` da`rejesi qansha ko`p bolsa, turmis da`rejesi de sonsha joqari boladi.
Xaliqtin` turmis da`rejesinin` sapa ko`rsetkishleri de bar bolip, og`an:
-den sawliqti saqlaw jag`dayi;
-ortasha o`mir ko`riw jasi;
-bilim da`rejesi;
-xaliqtin` jumis penen ba`ntligi;
ha`m basqada bir qatar ko`rsetkishler kiredi.
Xaliqtin` turmis da`rejesin jaqsilaw, onin` mug`dar ha`m sapa ko`rsetkishlerin arttirip bariw ma`mlekette alip barilatug`in sotsialliq siyasatqa da baylanisli.
Sotsialliq siyasat -bul ma`mlekettin` da`ramatlardi bo`listiriwdegi ten`sizlikti jumsatiwg`a ha`m xaliqtin` kem ta`miyinlengen qatlamin ja`miyetlik qorg`awg`a qaratilg`an siyasati bolip tabiladi.
O`zbekstan Respublikasinda bazar reformalari da`wirinde alip barilatug`in sotsialliq siyasattin` tiykarg`i bag`darlari Prezidentimiz I.A.Karimovtin` “O`zbekstan ekonomikaliq reformalardi teren`lestiriw jolinda” atli miynetinde ha`r ta`repleme toliq bayan etip berilgen.
Ta`kirarlaw ushin sorawlar
1. Xaliq da`ramatlari degenimiz ne ha`m ol qanday dereklerden quraladi?
2. Da`ramatlar quraminda tiykarg`i u`lesti qaysi da`ramat quraydi?
3. Ne sebep da`ramatlar ten`sizligi kelip shig`adi?
4.Turmis da`rejesi qalay aniqlanadi? Onin` tiykarg`i ko`rsetkishlerin atap o`tin`.
5. Tirishilik minimumi degenimiz ne?
6. Ne sebep ka`mbag`alliq mashqalasi saqlanip qaladi?
7. Ma`mlekettin` sotsialliq siyasati nege bag`darlang`an?