1Eshankulov Xasan Nurmamatovich., 1Umbarov Ibragim Amanovich., 1Тurayev Хayit Xudaynazarovich

NIKEL VA QALAY AKRILATLARI ASOSIDA SOPOLIMERLAR SENTIZI VA TADQIQOTI

¹Eshankulov Xasan Nurmamatovich., ¹Umbarov Ibragim Amanovich., ¹Тurayev Хayit Xudaynazarovich., ²Djalilov Abdulaxat Turapovich.

¹Termiz davlat universiteti., ²Toshkent kimyo-texnologiya ilmiy tadqiqot instituti
E-mail: [e-mail]


Annotasiya: Ushbu tadqiqotning maqsadi Ni va Sn akrilat (A) va metilmetakrilat (MMA) monomerlari asosida sintez qilinadigan sopolimerlarning xususiyatlarini yaxshilash maqsadida metall tuzlaridan foydalanib yangi turdagi tarkibida metall tutgan sopolimerlar sintez qilindi. Bu tadqiqotimizda olingan sopolimerlarni gidrogel, issiqlikka chidamli materiallar, bo’yoq moddalar va plyonkalar ishlab chiqarishda qo’shimcha sifatida qo’llash imkoniyatlari ko’rib chiqildi.
Ushbu maqsadga erishish uchun qalay, nikel tuzlari, AK va MMA monomerlarini o’z ichiga olgan tarkibida metall saqlovchi sopolimerlar sintez qilindi va xossalari o’rganildi. TG, DTA, IQ, SEM, element analiz usullari tahlillari asosida sopolimer hosil bo'lish reaksiyasi taklif qilindi va erituvchilarda bo’kuvchanlik xossalari o’rganildi.


Kalit so’zlar: Natriy ishqori, termik analiz, akrilatlar, monomerlar, ammoniy persulfat, benzoil peroksid.


Kirish. Sopolimerlarning termik, mexanik va fizik -kimyoviy xossalarini yaxshilash sintezda (asosiy funktsiyani qo'shish orqali) va yangi turdagi materiallarni ishlab chiqisha muhim vazifalarda biridir[1]. Metall akrilatlari va metil metakrilat monomerlari asosida olingan sopolimerlar ishlab chiqarish osonligi, arzonligi va nisbatan yuqori issiqlik stabilligi, sinishga chidamliligi va shaffofligi kabi xususiyatlari tufayli qoplama uchun keng qo'llaniladigan sopolimerlar hisoblanadi[2-3]. Qoplamalar sanoatida samarali bo'lgan, sanoatda mavjud bo'lgan jarayonlarda po'latdan yasalgan uskunalarni issiqlikka va tashqi korroziyaga chidamligini oshirishda metall akrilat sopolimerlaridan yasalgan qoplamalardan foydalanish ancha samarodor usul hisoblanadi[4]. Yopishtiruvchi moddalar uchun ishlatiladigan metall akrilat va monomerlar nisbati muhim ro’l o’ynaydi[5]. Metall akrilatlari va metil metakrilatga asoslangan monomerlaridan sintez qilingan sopolimerlarning issiqlikga bardoshligi o’rganilib, keyin qoplamaga qo'llash mumkin[6]. Sopolimerlar asosidagi gidrogellar bio-moslashuvchanligi, biologik parchalanishi va mukammal mexanik xususiyatlari tufayli istiqbolli (bio-) materiallar hisoblanadi[7]. Gidrogellarning biologik moslik xarakteri va salohiyati ko'p yillar davomida biomaterialshunoslarda katta qiziqish uyg’otmoqda[8]. Qalay akrilat va metil metakrilat monomeridan olingan sopolimerlarning gidrogelini sintez qilishda, (SnA-MMA) ning turli kompozitsiyalari tayyorlandi. Sintetik oqava suvlardan turli metall ionlarini (Cu²⁺, Cd²⁺va Ni²⁺) ajratish uchun bu sopolimer gidrogelning pH va ta'sir qilish vaqti turli sharoitlarda tekshirildi[9-10]. Sopolimerda past metall akrilatlar bo'lganda, faollashtirish energiyasi konvertatsiyaga bog'liq bo'ladi, bu degradatsiyaning ko'p mexanizmlarini ko'rsatadi. Sopolimerda yuqori metall akrilat bo'lsa, faollashtirish energiyasi konvertatsiyaga bog'liq emas, bu bir bosqichli mexanizm bilan degradatsiyani ko'rsatadi[11-12]. Sopolimer zanjiri tarkibiga bog'liq bo'lgan analitik va eritma monomerli ozuqa kompozitsiyalari o'rtasidagi farqlarlar bir biriga solishtiriladi[13]. Somonomer aralashmalaridan foydalanish qulayligi faqat bu ko'p qirraliligini kengaytiradi. Oxirgi polimer xususiyatlari ma'lum maqsad uchun material tanlashda yoki ishlab chiqishda muhim ahamiyatga ega bo'lsada, optik tolali qoplamalar, fotolitografiya va mikroelektronika kabi bir qator materiallar uchun juda tez polimerlanish jarayonining qo'shimcha talablari bir xil darajada muhim bo'lishi mumkin.[14-15]. Yangi reaktivlar metall akrilat va metil metakrilat monomerlarning sopolimerlanish xususiyatlari va polimerlanish kinetikasi boshqa akrilat monomerlari bilan solishtirildi[16]. Sopolimerlarning olishda asosan metall tuzlarining katalitik faolligi odatda mos keladigan monomerlarning tarkibiga bog'liq[17]. Sopolimerlarning tabiatda, hayotimizda, texnikada, sanoatda ahamiyati katta. Reaksiyalar borishi bilan hosil bo`layotgan sopolimerlarning tarkibi doimiy o`zgarib boradi, chunki faol monomer reaksiyaga ko`proq kirishib sopolimer u bilan boyiydi[18]. Hozirgi kunda ekologik toza materiallarni olish uchun turli xil kompozitsiyadagi akril sopolimerlaridan foydalaniladi[19]. Metall akrilat va metil metakrilat monomerlarning har xil nisbatiga ega to'yinmagan birikmalarning sopolimerizatsiyasi sintez qilindi [20]. Sintezlangan kopolimerlar yaxshi yopishqoqlik, egiluvchanlik va suv o'tkazmaydigan xususiyatlarga ega ishlash bo'yoq sanoatida qo'llanilishi mumkin [21]. Metilmetakrilat sopolimerlari hozirgi kunda kimyo sanoati va ishlab chiqarishda muhim rol o'ynaydi. Chunki akril polimerlar ishlab chiqarishda 50% dan ortiq metilmetakrilat ishlatiladi[22]. Sopolimerlarni sintez sharoitlarini tartibga solib, sopolimerlarni juda keng kompozitsiyalarda sintez qilish mumkin - COOH va - O-CH₃ guruhini o'z ichiga olgan monomer zanjirlarning makromolekulyar zanjiridagi kombinatsiya turli xil gidrofillik -gidrofoblik xususiyatlarga ega materiallarni olish imkonini beradi[23]. Bu sopolimerni arxeologik ob'ektlarni tiklash va konservatsiya qilishda ko’plab usullardan foydalanish mumkin[24]. Metall akrilat va butil metakrilat va boshqalar bilan metil metakrilatning sopolimerlari termoplastik, poliakrilat asosidagi qoplamalarni hususiyatlari xona haroratida ham saqlanib qoladi, hamda hosil bo'lgan lak qoplamalari yuqori xususiyatlarni namayon qiladi [25-26]. Akril kislotasi (AK) va metilmetakrilat (MMA) sopolimerlari tarkibida metall saqlagan metall organik polimerlarning xossalari va ularni amalda qo'llash usullari revojlanmoqda[27]. Tarkibida kimyoviy bog'langan metallar bo'lgan polimerik materiallarni yaratish, makromolekulyar birikmalarning organometallik, koordinatsion kimyosi asosida foydalanish mumkin[28]. So'nggi yillarda metall polimerlarga nisbatan talab sezilarli darajada oshdi. Ular asosida istiqbolli nanokompozit materiallarni olish imkoniyatini beradi [29]. Tarkibida metall tutgan akril sopolimerlari turli xil inshootlar uchun bo'yoqlar tayyorlashda (metall, qora metall, shifer) plyonka va qalinlashtiruvchi moddalar sifatini yaxshilashda qo’shimcha sifatida ishlatiladi [30-31]. Shuningdek plastmassa plitalar, quyma kukunlari, sirt qoplamalari, emulsiya polimerlari, tolalar, siyohlar, lateks bo'yoqlar, yopishtiruvchi va plyonkalar ko'rinishida ishlatilishi mumkin [32]. Ananaviy usullar bilan polimer strukturasidagi metall tutgan organik bog’lovchilar bilan oddiy bog’lash faqat alohida holatlarda muntazam tuzilishga ega bo’lgan geterometall birikmalar hosil bo’lishiga olib kelishi mumkin [33]. Unga asoslangan bo'yoqlar yaxshi yopishqoqlik va yuqori ishlash xususiyatlari bilan ajralib turadi [34].

Ishning maqsadi: Yangi tarkibli metall saqlagan akril kislota va metilmetakrilat monomerlari asosidagi sopolimer sintez qilish va sintez qilingan sopolimerning tarkibi va tuzilishini infraqizil spektroskopiya va skanerlovchi elektron mikroskopik analiz natijalari yordamida tahlil qilish. Shuningdek, sintez qilingan sopolimerni suvda bukuvchanligini o’lchash. Bundan tashqari, sintez qilingan sopolimerning turli erituvchilarga bo’lgan munosabati, termik analiz va optik yutulish sohalarini tahlil qilishdan iborat