1.«Falsafa» tushunchasining kelib chiqishi

Yetarli asos qonuni
Bizning olam, undagi biron narsa, hodisa haqidagi fikrimiz chin yoki xato bo‘lishi mumkin. Fikrning chinligi tafakkurga xos xususiyat bo‘lib, chin fikrlar haqiqatlar, deb yuritiladi, ularga amaliy va nazariy faoliyat tufayli erishiladi. Chin fikrlash to‘g‘ri fikrlashdir, to‘g‘ri fikrlash aniqlik, ravshanlik, izchillik, ziddiyatsizlik bilan bir qatorda asoslanganlikni, isbotlanganlikni talab qiladi. Bu narsa tafakkurning yetarli asos qonunida o‘z ifodasini topadi.
Yetarli asos qonuni, nemis faylasufi va mantiqshunos olim Leybnis (1646-1716) tomonidan tavsiflab berilgan. Lekin u haqidagi dastlabki fikrlar antik davrga mansub bo‘lib, yunon faylasuflari Levkipp (er.av. 500-450) va Demokrit (er.av. 460-370) tomonidan bayon etilgani ma’lum. Ular hech qanday narsa biron-bir asos, sababsiz paydo bulmaydi, hamma narsa biron bir asos va zaruriyat tufayli yuzaga keladi, deb bilganlar. Leybnis nuqtai-nazaricha, hamma narsa o‘z mavjudligining muayyan asoslariga ega. Har bir hodisa haqidagi fikr yetarli asosga ega bo‘lgan taqdirdagina, chin bo‘lishi mumkin. O‘ar qanday chin fikr asoslangan bo‘lmog‘i lozim. Fikrning asoslari deganda real va mantiqiy asoslar nazarda tutiladi. Fikrning chinligi unda voqelikning qanchalik to‘g‘ri aks ettirilganligiga bog‘liq. Bu narsa real asos sifatida nomlanadi. Lekin fikrni asoslash uchun har safar inson tajribasiga, amaliyotiga murojaat qilish shart emas. Yetarli asos deganda mantiqiy asos nazarda tutiladi. Inson olam haqida bilim hosil qilar ekan, faqat o‘z tajribasiga emas, balki boshqalar tajribasiga ham tayanadi. Bu tajriba insoniyat qo‘lga kiritgan bilimlarda mujassamlashgan bo‘ladi. Ilmiy bilimlar taraqqiyoti tufayli qonun va qonuniyatlar, aksiomalar, tamoyillar va boshqa bilimlar ishlab chiqiladi va ular fanlar mazmunida ifodalanadi. Bu bilimlar kishilarning odam haqidagi yangi bilimlar hosil qilishlari uchun yetarli asos vazifasini o‘taydi. Demak, qanday bilim asoslangan bo‘lmog‘i lozim, deganda mantiqiy asos nazarda tutiladi. Mantiqiy asoslanganlik fikrlar izchilligi, ketma-ketligi, bir fikrning boshqa bir fikrdan kelib chiqishi tarzida kechadi. Fikr, mulohaza, mushohadaning chinligi boshqa chinligi isbotlangan fikrlar yordamida isbotlab beriladi. Yetarli asos qonuni: agar A fikr chin bo‘lsa, uning asosi V ham chin bo‘lishi kerak, tarzida ifodalanadi. Bunda A - fikrni, V - uning asosini ifodalaydi. Ilmiy tadqiqot fikrlar mujassami, izchilligida ifodalanadi, Bunda bir fikrning ikkinchisidan, uning o‘z navbatida boshqa fikrdan kelib chiqishi ilmiy bilish jarayonining uzluksiz davom etish imkoniyatlarini ifodalaydi. Bu holni mantiqda fikrlar tizimini ifodalaydigan (a-v), (v-s),,, tarzida berish mumkin. Fikrlar bilan ularning asosi orasidagi aloqadorlik ob’ektiv mazmunga ega, unda olamdagi real munosabatlar aks etadi...
Yetarli asos qonunida narsa va hodisalar orasidagi turli bog‘lanishlar aks etadi. Masalan: sababiy boG‘lanishlar. Sababiy boglanishlarni keng ma’noda tushunmoq joiz: Asoslangan fikr deganda fikrlardagi sabab – oqibat aloqadorligi nazarda tutiladi. Demak, chin bilim olamdagi va fikrdagi aloqadorliklarni to‘g‘ri aks ettirgan bilimdir. Inson bilish jarayonida asos sifatida ilgaridan hosil qilingan fikrlar tizimiga suyanishi mumkin. Bu fikrlar tizilmasidagi ayrim fikrlar asosni ifodalasa, boshqalari natijani - yangi bilimni ifodalaydi. Shu tariqa fikrning to‘g‘riligini asoslash uchun keltirilgan fikrlar mantiqiy asos, deb yuritiladi. Real asos ham, mantiqiy asos ham inson bilimlarida mushohadalar tarzida namoyon bo‘ladi. Ob’ektiv reallikda sababiy aloqadorlik voqealar ketma-ketligida namoyon bo‘ladi. Dastlab mavjud, biron-bir natijaga olib keladigan hodisa - sabab (asos), uning natijasi – oqibati yangi fikr hisoblanadi. Ayrim hollarda real mavjud sabab va fikriy asos (muhokama) o‘zaro bir-biriga muvofiq kelishi mumkin. Masalan: yer ust qatlamining muzlashi yo‘l transport hodisalarining ko‘payishiga olib keladi. Lekin har doim ham sabab va fikriy asos o‘zaro muvofiq, kelavermaydi.
Aksari hollarda bilish jarayoni hosil qilingan bilim (natija)ni bayon etishdan shu natijaning mantiqiy asoslarini keltirishga qarab boradi. Mantiqning yetarli asos qonuni boshqa turdagi munosabatlarni (yakkalik, maxsuslik va umumiylik, butun va qism) ham ifodalaydi. Inson biron-bir narsa haqida fikr yuritar ekan, umumiylikdan yakkalikka qarab borish orqali shu narsa haqida yangi bilim hosil qilishi mumkin. Bunda umumiylikka xos bo‘lgan tomonlar, qonuniyatlar alohida narsa va hodisalarga tatbiq etiladi: umumiylik asosni, yangi bilim esa natijani ifodalaydi. Asos bilan natija orasidagi o‘zaro bog‘lanish tushunchalar, mulohazalar, xulosalar orasidagi bog‘lanish ifodasi hisoblanadi: Umumiy va yakka tushunchalar, umumiy va yakka mushohadalar, hosil qilingan xulosalar izchilligi va ketma-ketligi tarzidagi bog‘lanishlar bunga misol bo‘la oladi. Yetarli asos qonuniga rioya qilish fikrning mantiqli, tartibli, ishonarli bo‘lishini ta’minlaydi, chin bilimni asossiz qarashlar, uydirmalar, aqidalardan ajratish imkonini beradi.
Yetarli asos qonuni ilmiy bilishda muhim o‘rin tutadi. Fanlar mazmuni, qonunlari, tamoyillari, ilmiy qarashlarning asoslanish natijasi bo‘lib hisoblanadi. Tadqiqotchi tadqiqot ob’ektini o‘rganish jarayonida uni hosil qilgan real sabablar, uning boshqa ob’ektlar bilan munosabatlarini tahlil qiladi, ilgarigi bilimlar mazmunidan kelib chiqqan holda o‘z qarashlarini dalillaydi, mantiqiy izchillikda yangi xulosalar chiqaradi.
Ko‘rinib turibdiki, mantiq qonunlarini bilish va ulardan foydalanish ilmiy izlanishda muhim o‘rin tutadi. Chunki tadqiqotchiga to‘g‘ri tafakkur qilish, bir muhokamadan boshqa bir muhokamaga o‘tish qoidalarini, o‘z fikrlarini aniq, izchil, ziddiyatsiz, asosli bayon qilish yo‘llarini o‘rgatadi.
Ilmiy ijod va amaliyotning tub maqsadi chin, ob’ektiv mazmunga ega bo‘lgan bilimlarni hosil qilish hisoblanadi. Chin bilim insondan mantiq qonunlarini bilish bilan bir qatorda isbotlash va rad etish mantiqiy usullaridan unumli foydalanishni taqozo etadi. Ilmiy bilishning eng umumiy xususiyati shundan iboratki, ilmiy izlanish natijasida qo‘lga kiritilgan bilim fan sohasidagi yutuq deb hisoblanishi va fan mazmuniga kiritilmog‘i uchun mantiqiy isbotlash
talablariga javob bermog‘i lozim. Isbot va rad etish mantiqning yetarli asos qonunidan kelib chiqadigan mantiqiy usullardir.
Isbot biron-bir fikrning chinligini boshqa fikrlarni keltirish orqali asoslashning mantiqiy uslubidir. Aristotel o‘z fikrini isbotlay olishni inson tafakkurining eng muhim xususiyati deb bilgan. Qadimgi Xind mantiqshunoslari (IV-V asrlar) isbotlash mantiqiy usulini chuqur o‘rganganlar hamda isbotlashni quyidagicha tushuntirganlar: fikr (tezis) - asos — dalil - xulosa. Tezis (fikr) isbotlanish lozim bo‘lgan fikr, asos - uning chinligini isbotlaydigan fikr; dalil - o‘xshashlikni, umumiylikni topish, xulosa-hosil qilingan yangi fikr. Al-Forobiy isbot to‘g‘risidagi bilim mantiqning asosini tashkil etadi deb hisoblagan.
Oddiy suhbat, ilmiy munozara jarayonida kishilar suhbatdoshlari, muholiflarini o‘z fikrlariga ishontirishga harakat qilganlar va o‘z nuqtai-nazarlarini himoya qilganlar. Boshqa fikrni haqiqat emas, deb hisoblaganlarini rad etganlar va bunda isbot va rad etishning mantiqiy usullaridan foydalanganlar.
Insoniyat tafakkuri taraqqiyot shundan dalolat beradiki, fikrning isbotlanganlik, dalillanganlik darajasi unda olamdagi mavjud narsalar, hodisalar, ular orasidagi aloqadorliklarning qanchalik to‘g‘ri va har tomonlama aks etishga boqliq. Narsa va hodisalar aloqadorligi fikrlar aloqadorligini keltirib chiqaradi. Olamdagi va fikrdagi aloqadorliklar har doim yaqqol ko‘zga tashlanavermaydi. Fikrlar orasidagi aloqadorlikni topa bilish va shu asosda biron-bir fikrning to‘g‘riligini asoslash bilish jarayonida muhim o‘rin tutadi.
Isbot-isbotlash talab etilgan fikrni to‘g‘ri, haqiqat deb qabul qilingan fikrdan keltirib chiqarish jarayonini ifodalaydi.
Isbot o‘ziga xos tuzilishga ega: tezis, argumentlash va isbot etish usullari (demonstratsiya) uning muhim tomonlari bo‘lib hisoblanadi.
Tezis - isbotlanishi lozim bo‘lgan fikr.
Argument - tezisni isbotlashda qo‘llaniladigan to‘g‘ri fikr, haqiqat.
Buni isbotlash asosi, deb ham yuritiladi.
Argumentlar turli ko‘rinishda bo‘lishi mumkin.
1. Aniqlangan, tekshirilgan dalil yoki dalillar. Bu dalillar xilma-xil usullar bilan olinishi mumkin.
2. U yoki bu hodisa haqidagi fanda bayon etilgan umumlashma fikrlar.
3. Aksioma va postulatlar. Fanlar, ayniqsa, matematika, mexanika, nazariy fizika va hokazolarda ta’riflardan tashqari aksiomalar mavjud. Aksiomalar - isbot etilishi talab qilinmaydigan ilmlar.
4. Fanda ilgaridan isbotlangan bilimlar:qonun va teoremalar, fizika, ximiya, biologiya qonunlari, matematikadagi teoremalar argument vazifani o‘taydi.
Isbotlash usullariga demonstratsiya, induktiv, deduktiv, bevosita va bilvosita isbotlash kabilar kiradi.
Bilimlarni hosil qilishda isbot bilan bir qatorda rad etish mantiqiy usulidan ham foydalaniladi. Rad etish yoki raddiya biron-bir fikrning xato ekanligini isbotlashning mantiqiy uslubidir. Odatda bu usuldan bir narsa haqidagi qarashlarda turli fikrlilik kuzatilganda foydalaniladi. Rad etish tezisga, argumentga, isbotlash usuliga qarshi qaratilgan bo‘ladi. Ilmiy ijod jarayonida mantiq qonunlari, isbot va rad etish mantiqiy uslullarini bilish muhim ahamiyatga zga.
Tafakkur qonunlari barqaror fikrlar orasidagi munosabatlarni nazarda tutadi, fikrlarni o‘zaro to‘g‘ri bog‘lay olish, bir muhokamadan ikkinchisiga o‘tish va shu asosda to‘g‘ri, ishonchli fikrlarni hosil qilish mkoniyatlarini yaratadi. Shu ma’noda mantiq qonunlari yangi bilim hosil qilishning usuli bo‘lib hisoblanadi.
Olamni bilish, u haqda chin bilimlar hosil qilish, ilmiy tadqiqot ishlarini muvaffaqiyatli olib borish uchun mantiq va uning qonunlarini bilishning o‘zi kifoya qilmaydi. Olamni bilish uchun - uni qanday bo‘lsa, shundayligicha, barcha aloqa va munosabatlarini hisobga olgan holda har tomonlama o‘rganish, narsa va hodisalarda uzluksiz tarzda kechadigan harakat, o‘zgarish, taraqqiyotni hisobga olish talab etiladi. Bu narsa tadqiqotchidan dialektika qonun-qoidalarini bilishni, olamga dialektik tarzda yondashishni talab qiladi. Dialektika keng qamrovli ta’limot bo‘lib, u olamdagi murakkab aloqa va munosabatlar, o‘zgarish, taraqqiyotnigina aks ettirib qolmay, olamni bilishning eng umumiy ilmiy metodi bo‘lib hisoblanadi. Dialektika formal mantiqning ahamiyatini inkor etmagani holda olamni, undagi o‘zgarishlar, aloqadorliklar, taraqqiyotni chuqur va har taraflama tushunishga yordam beradi.