1.«Falsafa» tushunchasining kelib chiqishi

Fojealilik va kulgililik estetik tushunchalari yordamida xayot ziddiyatlari va tuknashuvlari baxolanadi va mushoxada kilinadi. Ular orkali insonning ijtimoiy xayot xodisalariga nisbatan estetik munosabati ifodalanadi va mustaxkamlanadi. Aytish joizki, fojealilik va kulgililik guzallik tushunchasidan torrok doirada amal kiladi.
Fojealilik va kulgalilik- ijtimoiy xususiyatga molik tushuncha sifatida yolgiz insonga xos xis-tuygu ekanligi , fakat ijtimoiy munosabatlar jarayonidagina namoyon bulishlari balin izoxlanadi.
Fojealilik va kulgililik aslida bir-biriga zid tushunchalardir., lekin bu zidlik mutlak ma’noda amal kilmaydi. Ayni paytda ular bir-birining magziga singib, biri ikkinchisiga utib turadi.
Fojealilik va kulgalalak uzaro boglikligini xayotning murakkabligi, ziddiyatligi, xarakatchanligidan kelib chikib, ularni san’at yordamida yaxshirok anglaymiz. San’at xammiz. San’at xamtik kirralarini badiiy anglashga birdaniga erishgani yuk.
San’at asarlarida fojealilik va kulgililik yaxlit namoyon bulidi. Fojeali yoki kulgili xolat insonning u yoki bu xatti-xarakati natijasida paydo buladi, bu xatti-xarakat turli –tuman xayotiy kuchlar tuknashuvi jarayonida vujudga keladi, rivojlanadi. Shu tarika ular vokelik va inson orzulari urtasidagi nizoli munosabatlarni ochib beradi.
Fojealilik va kulgililik boshka estetik tushunchalardan kanchalik fark kilmasidan, ularni guzallik va xunuklik kabi ijtimoiy estetik orzular bilan boglik xolda , ularning tarixiy va nisbiy tabiatini inobatga olgan xolda mushoxada kilish zarur buladi.
1.San’at bu – voqelikni badiiy timsollar vositasi bilan ijtimoiy aks ettirish, ishni ko‘zini bilish va mahorit ko‘rsatish jarayonidir. Har qanday ishning o‘zi va u talab qiladigan mahorat darajasi ma’nolarda qo‘llaniladi.
San’at bu – inson aql idroki mehnati bilan vujudga kelgan, ijod qilingan narsalar. San’at inson faoliyatining ijodkorlik turini anglatib, har bir san’at asarida shaxsning o‘ziga hos iste’dodi nomoyon bo‘ladi. San’at ob’ekti bo‘lib butun ijtimoiy hayot o‘zining hilma hil ko‘rinishlari bilan maydonga chiqadi, unda kishilarning yurish turishi markaziy o‘rin tutadi.
San’at juda qadim zamonlardan, mehnat taraqqiyoti natijasida namoyon bo‘ladi. Mehnat jarayonida inson tafakkuri kamol topdi, go‘zallik qulaylik va foydaliylik tushunchalari kengaydi. Sinfiy jamiyat vujudgsha kelishi bilan ejsa ijtimoiy taraqqiyotda katta o‘zgarishlar sodir bo‘ldi: aqliy mehnat jismoniy mehnatdan ajralib chiqa boshladi. Bu esa fan va san’at rivojida muhim ahamiyat kasb etadi. Professional san’at va san’atkorlar shu davrda paydo bo‘lda. San’at esa o‘zining spesifik hususiyatini, sinfiyligini nomoyon etib, xukumron sinfining idialogiyasini targ‘ib etuvchi kuchli g‘oyaviy qurolga aylandi lekin shunga qaramay omma orasida yetishib chiqqan iste’dodli ijodkorlar mehnatkash halq ommasinig orzu istaklari, ularning go‘zallik va hudjbinlik, oliyjanoblik va insonparvarlik haqidagi tushuknchalarni ifoda etuvchi asarlar yaratdi. Halqning turmushi xulq va odatlari, yutuq va mag‘lubiyatlari ularning asarlarida o‘z ifodasini topdi. Har bir davrda mavjud bo‘lgan anashunday san’at hayot go‘zalliklarini tasvirlab, odamlarda yuksak hislat va fazilatlarini kamol toptirdi, ularni tenglik, ozodlik birodarlik, yorqin kelajakka intilish yo‘lidagi qurashga da’vat etdi.
2. San’at tarixiy taraqqiyot jarayonida hamisha ijtimoiy ehtiyojlarni qondirib kelgan. San’at ijtimoiy hayotning murakkab, rangorang munosabatlari bilan aloqador bo‘lib, u bir vaqtning o‘zida ham mehnatning alohida turi, ham ijtimoiy ishlab chiqarishning mahsus sohasi, ijtimoiy ongning bir shakli, o‘ziga hos bilim sohasi, ijodiy faoliyatning bir ko‘rinishi sifatida amal qilinadi.
San’at birinchi navbatda ijtimoiy ong shaklidir, uning boshqa barcha tavsiflari ana shu sifatidan kelib chiqadi va shu tahlilga asoslanadi.
San’at ijtimoiy turkum jarayonlari bilan bog‘liq. Buni qadimgi odamlarning moddiy va ma’naviy boyliklar yaratishda ya’ni o‘zlariga ma’qul, o‘zlariga hush keladigan narsalar yaratishga bo‘lgan ishtiyoqlarida yaqqol ko‘zga tashlanadi. Ijtimoiy turmush san’atning rivojlanishiga bevosita tasir o‘tkiza bordi, keyinchalik esa ijtimoiy tuzilmalar falsafiy diniy siyosiy qarashlar, ahloqiy qoidalar, ma’naviy qadiryatlar orqali ham ta’sir o‘tkazib bordi.
San’at ijtimoiy hayotning mustaqil bir sohasi bo‘lib o‘ziga hos qonuniyatlari, vazifalariga ko‘ra u alohida jamiyat birligini ifodalaydi. Sanat jamiyatning barcha tomonlariga ta’sir o‘tkazadi, ijtimoiy ongning barcha shakllari bilan aloqaga kirishadi, hayotning turli jabhalarida odamlar faoliyat olib borishlarini rag‘batlantiradi.
3.San’at bilan ijtimoiy hayotni bog‘lab turadigan juda ko‘p vositachi xalqalar mavjud har qanday badiiy hodisa – muayyan asar, uslubiy yo‘nalish bo‘lsin, ular vujudga kelishi va rivojlanishida diniy, ahloqiy amallarning ta’sir kuchi darajasi bilan belgilanadi, baholanadi, o‘lchanadi.
San’atning taraqqiyoti yoki tanazzuli, uning u yoki bu turi ko‘rinishining yorqin ifoda topishi aniq ijtimoiy munosabatlar tabiatiga, muayyan guruhiy kuchlar nisbatiga, mafkuraviy hayot hususiyatlariga, jamiyatda shahs egallab turgan maqomiga bog‘liqdir.
San’atning jamiyat hayotida nisbiy mustaqil amal qilishi vorisiylik qonuniyatining nomoyon bo‘lishi bilan bog‘liq. Vorisiylik faqat san’atga hos bo‘lgan hodisa emas. O‘ ijtimoiy ongning hamma shakillariga taa’lluqlidir. Vorisiylik jamiyat moddiy asosi bilan bog‘liq bo‘lgan siyosiy va huquqiy ong sohalarida ko‘proq nomoyon bo‘ladi.
San’at badiiy asar yig‘indisi bo‘lib, ularda voqeani badiiy inkor etish – badiiy uslub, badiiy usul esa badiiy ijodiy qonunlar asosida ro‘y beradi. Usul tushunchasi uslub tushunchasidan ancha oldin paydo bo‘lgan. Badiiy uslub mazmuni bilan tarkibiy birlikka ega hamda muayyan shakl qismlar birligi va nisbiy mo‘tadilligini taqozo etadi uslub tushunchasi shakl va mazmun ichki bog‘liqligi bilan ham izohlanadi. Uslub shakl va mazmun orqali nomoyon bo‘lar ekan, u biror ijod usulini tanlab oladi. Badiiy uslub ijod usulidan mustasno tarzida amal qilolmaganidek, ijod usuli ham badiiy uslubsiz ifoda topa olmaydi.