1.«Falsafa» tushunchasining kelib chiqishi

Olamdagi umumiy alokadorlikni ifodalovchi kategoriyalar.
Moxiyat – xodisaning ichida yashiringan olamning turli- tuman xodisalarida yuz beradigan chukur nisbiy barkaror alokalarni ifodalaydigan vokeylikning ichki tomonidir.
Xodisa – esa moxiyatning u yoki bu xolda uchratilishini ifodalovchi vokeylikning uzgaruvchan, xarakat xususiyatlariga, belgilariga boy bulgan tomonidar.
Narsalarning moxiyatiga singib borish narsa va xodisalarning rivojlanishining konuniyatlarini aniklashga imkon beradi. Ma’lumki, konunlarni bilish kishilarning maksadga muvofik faoliyatning asosidir, u xozirgi ruy berayotgan vokealarni chukkurrok tushunishga va ularning kelajakdagi rivojlanish yunalishlarini oldindan kura bilishga yordam beradi.
Moxiyat va xodisa umumiy va xususiy tomonlarga egadir. Bular kuyidagilardan iborat: birinchidan, moxiyat olamdagi narsa va xodisalarning ichki alokasini , xodisalar esa tashki alokalarni ifodalaydi; ikkinchidan, narsalarning ichki tomonlarini ifoda etganligi tufayli u sezgilarimiz orkali bevosita idrok etilmaydi. Moxiyat bizdan yashiringan xolda mavjud buladi. Xodisa esa, aksincha, inson tomonidan xissiy organlar orkali bevosita idrok kilinadi; uchinchidan, moxiyat doimiyligi va barkarorligi Bilan fark kiladi. Xodisalarning rivojlanish konunlarini bilib olish imkoniyatini beradi. Shu ma’noda moxiyat xodisaga nisbatan chukkurrokdir. Xodisa narsalarning xar xil tomonlarini ifodalaydi va shu tarika xodisa moxiyatga nisbatan boyrokdir.
Moxiyat va xodisa bir biri bilan uzviy boglangan bulib, xar xil alokadorlikdadir. Xar kanday moxiyat u yoki bu tarzda namoyon buladi, xodisa esa u yoki bu xoldagi kurinishdir. Shuningdek, moxiyatning uzgarish yoki yukolishi xodisaning yukolishiga yoki uzgarishiga olib keladi. Moxiyat va xodisa alokadorligida moxiyat belgilovchi va xodisa belgilanuvchi, moxiyatdan kelib chikuvchidir. Xodisa ba’zi bir vaktlarda moxiyatni buzib kursatishi mumkin. Shunga karamasdan narsalar moxiyatini xodisalar orkali bilish mumkin.
Moxiyat va xodisa kategoriyalarinig metodologik axamiyati shundaki, mazkur tushunchalar yordamida olamdagi narsa va xodisalarning mazmun-moxiyatini chukur anglab olish imkoniyati yaratiladi. Narsa va xodisalar tuzilishini aks ettiruvchi kategoriyalar. Vokelikni tuzilishini aks ettiruvchi kategoriyalarga mazmun va shakl, butun va bulak, struktura, elementni keltirishi mumkin. Mazmun-muayyan narsa va xodisalarni tavsiflofchi ichki elementlar va uzgarishlarning majmuidan iborat.
Shakl esa mazmunni ifodalash usuli, tashkil etuvchisidir. Masalan, atomning mazmuni shuni tashkil etgan elementlar zarrachalar va ularning xarakatidan , atomning shakli esa bu elementlar zarrachalarinig joylashish tartibi va tuzilmasidan iborat.
Olamdagi xar bir narsa va xodisada mazmun bilan shakl ajralmas birlikda buladi. Mazmunga ega bulib, shaklga ega bulmaydigan yoki shaklga yega bulib, mazmunga yega bulmaydigan xodisalar yuk. Shuning uchun ularni bir-biridan ajratish mumkin emas.
Mazmun bilan shakl birligida mazmun xal kiluvchi, asosiydir. Mazmun shaklni belgilaydi. Oldin mazmun, sungra shakl uzgaradi. Shunday bulsada shakl nisbiy mustakkillikka ega bulib mazmun rivojlanishiga faol ta’sir etadi.
Mazmun va shaklning birligi ular orasidagi ziddiyatni mustasno etmaydi. Narsa va xodisalarni ilgarilab borishi mazmun va shakl bir-biriga mos xoldagina yuz berishi mumkin. Shuning uchun mazmun va shakl urtasida sodir bulgan ziddiyatlarni uz vaktida bartaraf etish ilmiy bili shva amaliyotda muxim rol uynaydi.
Element (tarkibiy kism) – bu uzaro alokada buladigan bir butun tizimni tashkil etuvchi narsa va xodisalarning tarkibiy kismi. Tuzilish (struktura) esa butunni tashkil kilgan elementlarning boglanish usuli, konuni, butun doirasidagi munosabatlar tizimidar.
Tuzilish tushunchasi tizimning turgunligini, turli tashki va ichki jarayonlarga nisbatan buzulmasligini ifodalaydi.
Element va tuzilish bir-biri bilan uzviy bogliklikda bulib, bir-birini takazo kiladi. Butunni tashkil kilgan elementlarning boglanish xususiyati, ularning butun doirasidagi munosabatlar sistemasi shu elementlarning tabiatiga, ularning sifati va mikdoriga boglik, elementlarning sifati, xususiyati, urni, roli va axamiyati esa ular ishtirok etayotgan boglanishlar sistemasi, ya’ni butunning tuzilishiga boglik.
Butunni tashkil kilgan u yoki bu elementlarning uzgarishi strukturaning uzgarishiga sabab buladi, ya’ni strukturaning paydo bulishi esa uning tarkibiga kirgan elementlarda tegishli uzgarishlarga olib keladi. Ularda yangi xususiyat , yangi sifat va mikdor kurinishlari paydo bulidi.
Element va struktura karama-karshiliklarning birligini tashkil etadi. Elementlar doimo uzaro ta’sirda bulib, uzgarib turadi, struktura esa turgunlikka, uzgarmaslikka intiladi. Bu ziddiyat tarakkiyotning ma’lum boskichida uzgargan elementlarga mavjud struktura mos kelib kolganda eski tuzilishning buzilishi va yangi strukturaning tashkil topishi bilan barxam topadi. yangi strukturaning tashkil topishi narsalarning yangi sifat xolatiga, rivojlanishning yangi boskichiga utishini anglatadi.
Ilmiy bilish tarakkiyotning xozirgi boskichi tuzilish va element bilan bir katorda butun va bulak kategoriyalar xam falsafiy tushunchalar mokamiga ega buladi.
Butunlik moddiy olamdagi narsa va xodisalarning eng umumiy xossasidar. Xar kanday materiyaning bulagini olmaylik, u uziga xos butundir. Shu bilan birga u kata butunning bulagidir.
Xar kanday butun ma’lum bulaklar soniga ega bulib, ularning bulinishi sifat jixatidan yangi buginga utishni bildiradi. Xar bir uzaro boglik bulaklardan tuzilgan borlik butundir. Butun turli tumanliklarning birligi sifatida namayon buladi. Bulaklarning turli tumanligi, ularning tafovutlari, butunning sifati xususiyati bulaklarning oddiy yigindisi, ularning tashki birlashmasi emas, balki bulaklarning ichki uzaro ta’siri va bir-biriga utishini ifodalaydi. Narsa va xodisalar o‘rtasidagi sababli boglanish (determinizm)ni anglashga imkon yaratuvchi kategoriyalar.
Vokeylikdagi narsa va xodisalar urtasidagi sababiyat (determinizm)ni aks ettiruvchi kategoriyalarga sabab va okibat, zaruriyat va tasodif, imkoniyat va vokeylik kiradi.
Sababiyat – ob’ektiv olamdagi xodisalar umumiy boglanishning aloxida kurinishidir . Sababiyat xodisalar urtasidagi shunday ichki alokadorlikki, xar doim bir xodisa mavjud bular ekan, uning ketidan mukarror ravishda ikkinchisi xam keladi.
Sabab – bu uziga muvafik keladigan biror natija keltirib chikaruvchidir.
Sabab deb muayyan shart – sharoitlarda boshka bir narsa , xodisa yuzaga keltirgan yoki uzgartirgan narsa yoki xarakat ta’siriga aytiladi.
Okibat –amalining natijasi.
Sabab biror ta’sirning boglanishi bulib, u ma’lum bir natija, ya’ni okibatni keltirib chikaradi.
Sababni baxonadan va sharoitdan farklash lozim.
Baxona biron okibatning yuzaga kelishiga imkon tugdiradi, ammo uni belgilamaydi. Sabab va okibatga uni kurshab turgan xodisalar ta’sir utkazadi. Bularning yigindisi sharoitdir. Sharoit ayni bir vokeaning boshlanishi uchun zarur bulsada, lekin u uz xoliga okibatni keltirib chikarmaydi.
Sabab – okibat boglanishlari kuyidagi tomonlari bilan tavsiflanadi: 1) xodisalarning sabab- okibat alokadorligi umumiy xarakterga ega. Dunyoda xech kanday xodisa sababsiz yuz bermaydi; 2) sabab va okibat kategoriyalari yakka, aloxida xodisalarning yuz berishi ildizlarini ochib beradi. Sababiyat vokeylikdagi xodisa jarayonlarining kelib chikishini aniklaydigan genetik boglanishdir; 3) sabab-okibat boglanishlari ma’lum vakt va sharoit mavjud bulgandagina boshka xodisani keltirib chikaradi; 4) sabab vakt nuktai – nazaridan, okibatdan oldin keladi va uni keltirib chikaradi; 5) sabab-okibat boglanishlari zaruriy ravishda anik bir xodisa – okibatni keltirib chikaradi.
Sabab va okibat boglanishlari turli shakllarda namoyon buladi. Ularga bosh va ikkinchi darajali, ichki va tashki, ob’ektiv va sub’ektiv va x .k. sabablar kiradi. Sabablarning mazkur shakllari xakida Ibn Sinoning «Tib konunlari» asarida xam ma’lumotlar berilgan.
Narsa va xodisalarning sababiy munosabatlarini falsafiy taxlil kilish ularning moxiyatini yanada chukurrok bili shva tarakkiyot konunlarini urganish imkoniyatini beradi. Sababiyat xar kanday konunning ajralmas belgilaridan biridir.
Sabab va okibat kategoriyalari fanni yangidan-yangi turkumdagi sababiy alokalar va ular asosida amal kiladigan konuniyatlarini bilishga undaydi. Ob’ektiv dune konuniyatlarini bilish esa insonning ongli, Amaliy va ilmiy – nazariy faoliyatining asosiy maksadidir.
Zaruriyat va tasodif kategoriyalari kishilarning olamdagi narsa va xodisalariga xos bulgan sabab-okibat boglanishlari xakidagi tasavvurlari yanada chukurlashishi natijasida shakllanadi.
Zaruriyat – narsa, xodisa jarayonlarning tarakkiyoti bilan aniklanadigan, ichki muxim boglanishlar orkali konuniy kelib chikadigan va shuning uchun yuz berishi mukarror bulgan xodisadir.
Zaruriyatning asosiy xususiyatlari kuyidagilardan iborat: 1) zaruriyatning sababi uzida bulib, u mazkur xodisa yoki jarayonlarning ichki tabiatidan kelib chikadi; 2) zaruriyat vokeylikdagi narsa yoki xodisalarning chukur, muxim, takrorlanib turadigan ichki boglanishlaridan kelib chikadi; 3) zaruriyat oldingi tarakkiyot orkali konuniy tayyorlanadi; 4) zaruriyat mukarrorlik xususiyatiga ega bulib, sodir buladigan jarayonlarni ma’lum yunalishga soladi; 5) zaruriyat umumiy xarakterga ega.
Tasodif xodisalar urtasidagi tashki boglanishlardan xosil buladi va shuning uchun u noaniklik, majburiy emasligi bilan farklanadi. Tasodif yuz berishi, yoki yuz bermasligi mumkin bulgan jarayonlarga xosdir.
Tasodif zaruriyatdan kuyidagi tomonlari bilan fark kiladi; 1) tasodifning sababi uziga emas, balki boshka narsa yoki xodisalardadir, u ichki emas, balki tashki sabablardan kelib chikadi; 2) u vokeylikdagi muxim bulmagan ikkinchi darajali boglanishlardan kelib chikadi; 3) tasodif xodisaning butun tarakkiyoti bulgan jarayonlarning ta’siri natijasida sodir buladi; 4) tasodif narsalar rivojining yunalishini belgilab bermaydi va shuning uchun mukarror emas. Tasodif yuz berishi yoki bermasligi xam mumkin; 5) tasodif tipik bulmagan, individual xarakterga ega.
Zaruriyat va tasodif bir-biri Bilan chambarchas boglangan bulib, biri-ikkinchisini takoza etadi. Zaruriyatdan ajralgan tasodif bulmaganidek, tasodif bilan boglik bulmagan zaruriyat xam mavjud emas. Shuningdek, zaruriyat va tasodifning uzaro boglikligi ularning ma’lum shart-sharoitlarda bir-biriga utishi orkali ifodalanadi.
Imkoniyat – xali amalga oshmagan lekin yuzaga chikishi mumkin bulib vokeylikka aylana oladigan xodisadir. Bundan kurinadiki, imkoniyatning vokeylikka aylanishini rivojlanish jarayoni ifodalaydi.
Vokeylik – bu mavjud dune, mavjud narsalardir. Vokeylik xar doim imkoniyatdan kelib chikadi va uz navbatida rivojlanish davomida vokelikka aylanib boradigan yangidan-yangi imkoniyatlarni tugdiradi, bu jarayon cheksizdir.
Xar kanday vokeylikning paydo bulishi va mavjudligi ma’lum konuniyatlirning ta’siri bilan belgilanadi. Agar ana shu shart-sharoit buzilsa, u xolda vokeylik uzining zaruriyatlik xususiyatidan maxrum buladi. Imkoniyatning teskarisi – imkoniyatsizlikdir. Imkoniyatsizlik ob’ektiv olam konunlariga zid bulib, unga mos kelmaslikdir. Imkoniyat imkoniyatsizlikdan fark kilib, u ma’lum darajadagi extimollikki ega. Extimollik – imkoniyat rivojlanishining ob’ektiv darajasi, uning ulchovidir. Imkoniyat paydo bulishi uchun minimal, kamolotga yetishi uchun konkret va vokeylikka aylanishi uchun mukammal darajadagi extimollikka ega bulishi shart.
Imkoniyatlar formal, abstrakt va real shakllarda namayon buladi. Formal imkoniyat deganda ob’ektiv konunlarga zid bulmasada, vokeylikka aylanishi uchun xech kanday shart-sharoitga ega bulmagan imkoniyatlar tushuniladi.
Amalga oshishi uchun xali shart-sharoit tula bulmagan imkoniyat, abstrakt imkoniyat deyiladi. Abstrakt imkoniyat formal imkoniyatdan tula bulmagan ba’zi bir shart- sharoitlar mavjudligi bilangina fark kiladi.
Real imkoniyat – barcha zarur shart-sharoit mavjud bulgan imkoniyatdir.
Formal va abstrakt imkoniyatlar imkoniyatsizlik bilan bir xil emas, chunki borlikda uzining asosi va zaminiga ega. Abstrakt imkoniyat tarakkiyot davomida real imkoniyatga aylanib kolishi mumkin.
Imkoniyat bilan vokeylik urtasida dialektik boglanish bor. Bu boglanish, avvalo, imkoniyat va vokeylikning bir-biriga utib turishi, imkoniyatlarning ma’lum shart-sharoitlarda vokeylikka aylanishi, vokeylikning esa yangidan-yangi imkoniyatlar yaratishda ifodalanadi.
Imkoniyatning vokeylikka aylanishi va vokeylikning yangidan- yangi real imkoniyatlar yaratishi ziddiyatli jarayon bulib, ma’lum vakt va shart-sharoitlarni talab etadi.