1.“Oʻzbеk tili tаriхi” kursiga kirish

Otlarda bo‘lishsizlik shakli

Ot va ot turkumidagi so‘zlar kesim vazifasida qo‘llan- ganda bo‘lishli yoki bo‘lishsiz shaklda keladi. Eski o‘zbek tilida ham otlarning bo‘lishsizligi er- toMiqsiz fe’Iining bo‘lishsiz shakli ermds / / emits (ermiiz / / emiiz) yordam i- da ifodalangan: Biz bu narsalarga muhtaj ermiis-biz (QR). Eviiklik hakim ishi ermiiz (Tafsir). Yaqildiq, men taqi Farhad emiiz-men (XSH). Meqii sen bolmasaij, jan hajat ermcis (Atoiy). Yalg'anchi kishi emiis va yalg‘an aytmaq eriinlcir ishi emiis (Navoiy, M Q ). Meniq kerjlumdagi beliik adamlarg'a m a’lum emasdiir (Furqat). X III—XIV asrlarga oid yodgorliklarda otlarning bo‘lishsizlik m a’nosi tegiil/fdegiil (diigul) so‘zi yordam ida ham ifodalangan. Bu shakl XV asrda ham ayrim asarlarda qollangan: Mundin ilgcirii andag< tegiil erdi (Tafsir). Bu ul-mu ya degitl-mu, bilsii bolmas (XSH). Anuj uchun kim, sharrirjdan emin diigiil-men (Saroyi). Gar qilsa vafa dilbar, ajab degiil (Lutfiy). Shubha birld barmag‘i mushkil degiil (Navoiy, LT). Otlarda bolishsizlik ma’nosining tegiil//degul (diigul) so‘zi bilan ifodalanishi o‘g‘uz guruhidagi turkiy tillar uchun xos bo‘lib, bu shaklning o ‘zbek tili taraqqiyotining oldingi davrlarida qo‘llanishi shu tillarning ta’siridir.

Sifatdosh oboroti, ravishdosh va harakat nomi oborotlari

Fe’ldan sifat yasovchi affikslar -g‘/ -q / -k affiksi. Undosh bilan tugagan fe’llarga qo‘shilganda bu affiks oldidan bir unli orttiriladi: -ig‘/-iq/-ik ug'/ ~uq/-ük. Masalan: achig‘ / / achug‘ / / achuq, artug‘ / / artuq / / artiq, buzug‘, buzuq, yirtuq, sinuq, oliik, yügürük, kesik / / kesiik. Bu affiks bilan yasalgan sifatlar fe’l o‘zagidan anglashilgan harakat yoki holat bilan bog‘liq bo‘lgan belgini biîdiradi: Qurug( tash üzà oltursa erdi (Tafsir). Bu rud quruq ruddur, munda hargiz suv bolmas (BN). Bolman ashifta buzuq kishvar üchïm (SHN). Yolda îemur-dek edi qumlar qizig‘ (Gulxaniy). Yatibdur bir kesük bash (Navoiy, MQ). Bir yüksek maqam bar (NF). Bir yügüriik ai fapib (FI). 55-§. Eski o‘zbek tilida fe’ldan sifat yasovchi boshqa affikslar kammahsul bo‘lib, ayrim fe’llardangina sifat yasashda ishtirok etgan. Bulardan quyidagilami ko‘rsatish mumkin: -un — Yiïzi tolun ay-tek bolg‘ay (Tafsir). Nedin tolun ôy yüzün ilà husn talashur (Atoiy). Bular arasmda ham yashurun eronlcirniy imkâm bar (Navoiy, MQ); -/ — Andag‘-oq îügàl ash qildi (Tafsir). Dunyannj tügiïl mahm bersâq (NF); -ri — Bir tam erdi, egri bolmish erdi (Tafsi r). Egri qaddin fig ‘am âylüb ham (Navoiy, SS).