2- amaliy ish

Masala: Quyidagi sharoitlarda blok bo‘yicha rudaning yo‘qotilishi va sifatsizlanishining o‘rtacha miqdori hisoblansin:

Qo’porilgan ruda
R uda tanasining o‘rtacha gorizontal qalinligi m=3 m. Rudaning hajmiy og‘irligi γ=3,0 t/m³ . Ruda magazinlab qazib olish tizimi orqali qazib olinadi (1.1 rasm). Qavat balandligi N_et=60 m. Blok uzunligi L_bl=50 m (2.1 rasm) Qazib olish ishlarida ruda yo‘qotilishi: Kameralarda-5%, seliklarda-15%. Qazib olish ishlarida ruda sifatsizlanishi: Kameralarda-5%, seliklarda-15%.
2.1 rasm. Magazinlab qazib olish tizimi.
Masalaning yechimi:

2.1 jadvaldagi natijaviy ma’lumotlar va qazib olish ishlari bosqichlari bo‘yicha blokdagi ruda zaxirasini hisoblaymiz:

Kon lahimlari va ish bosqichlari	Blokdagi kon lahimlari	Uzunligi, m.		Ko‘ndalang kesim yuzasi, m^2.			Ruda bo‘yicha hajmi, m^3.		Rudaning sanoat zaxirasi
		Bitta lahimda	Umumiy	Ruda bo‘yicha	Atrof tog‘ jinslarida	T			Blokdagi umumiy ruda zaxirasi % hisobida
Tayyorlash ishlari Tashish shtreki Yuqorilovchi lahim Zaezd (kirma) Yuklash kamerasi Jami	1 1 7 7 ----	50 61 5 5 ----	50 61 35 35 181	7 6 ---- ---- ----	---- ---- 7 2.5 ----	350 366 ---- ---- 716		1050 1098 ---- ---- 2148		---- ---- ---- ---- 7.9
Kesish ishlari Gorizontal kesuvchi lahim Yuqorilovchi lahim bilan tutashgan kameralar Tik kesuvchi lahim Jami	1 16 2 ----	40 4 45 ----	40 64 90 194	6 3 6 ----	---- ---- ---- ----	240 192 540 972		720 576 1620 2916		---- ---- ---- 10.8
Qazish ishlari Kameralarni qazish Seliklarni qazish Jami	---- ---- ----	---- ---- ----	---- ---- ----	---- ---- ----	---- ---- ----	5220 2092 7312		15660 6276 21936		---- ---- 81.3
Blok bo‘yicha: Hammasi	----	----	375	----	----	9000		27000		100

2.1 jadval
2.2 jadvaldagi natijaviy ma’lumotlar va qazib olish ishlari bosqichlari bo‘yicha blokdagi qazilgan rudaning taqsimlanishini hisoblaymiz.
2.2 jadval

Blok elementlari va ish bosqichlari	Sanoat zaxirasi	Koeffitsient			Ajratib olingan ruda zaxirasi, t.	Sifatsizlanish bilan hisoblaganda qazib olingan ruda miqdori, t.		Blokdagi qazilgan rudaning ish bosqichlari bo‘yicha ulushlarda ifodalanishi.
		Ajratib olish	Sifatsizlanish
Tayyorlash ishlari	2148	1.0	----	2148		2148	0.079
Kesish ishlari	2916	1.0	----	2916		2916	0.108
Qazish ishlari: Kameralarni; Qismanchiqarish To‘liq chiqarish Seliklarni; Jami qazishda	4700 10960 6276 21936	1.0 0.95 0.85 0.932	---- 0.05 0.15 0.068	4700 10412 5335 20447		4700 10960 6276 21936	---- ---- ---- 0.813
Blok bo‘yicha hammasi	27000	0.944	0.055	25511		27000	1.0

Qazib olish ishlari uchun rudaning ajratib olish koeffitsientini hisoblaymiz:

Qazib olish ishlari uchun rudaning sifatsizlanish koeffitsientini hisoblaymiz:

Blok bo‘yicha rudani ajratib olishning o‘rtacha ko‘rsatkichini hisoblaymiz:

Blok bo‘yicha ruda sifatsizlanishining o‘rtacha ko‘rsatkichini quyidagicha hisoblaymiz

Blokni qazib olishda qazish ishlari bosqichlari bo‘yicha qazib olingan ruda miqdorlarining ulushlarda ifodalanishi.
Tayyorlash ishlari uchun:

Kesish ishlari uchun:

Qazish ishlari uchun:



TOPSHIRIQ

2.3 jadvalda berilgan ma’lumotlar asosida blok bo‘yicha ruda sifatsizlanishi va yo‘qotilishining o‘rtacha miqdori hisoblansin.

2.3 jadval

Ko‘satkichlar	Variantlar
	I	II	III	IV
Ruda tanasining qalinligi, m. Ruda tanasining yotish burchagi, grad. Rudaning hajmiy og‘irligi, . Qazib olish tizimi. Qavat balandligi, m. Blok uzunligi, m. Ruda yo‘qotilishi, %: Kameralarni qazib olishlda, %. Seliklarni qazib olishlda, %. Ruda sifatsizlanishi, %: Kameralarni qazib olishlda, %. Seliklarni qazib olishlda, %.	12 75 3,5	13 70 3,5	5 70 3,2	8 80 3,7
	Rudani nimqavatlardan qulatib q,ol,t		Rudani magazinlab q,ol,t
	55 50 3 15 5 12	65 50 4 15 5 12	60 50 6 15 8 10	70 60 8 14 9 16

E s l a t m a. Qo‘shimcha ma’lumotlar o‘qituvchining ko‘rsatmasi bo‘yicha yoki kitob oxirida berilgan ilova bo‘yicha qabul qilinadi.

RUDA SIFATSIZLANISHI VA YO‘QOTILISHI

Konni qazib olish jarayonida kon zaxirasining bir qismi yer ostida qolib ketadi yoki puch jinslar bilan birga yer ostidan chiqarilib ag‘darmaga joylashtiriladi.
Har qanday qazib olish tizimi qo‘llanilganda ham tasdiqlangan zaxiraning 2-3 foizi yo‘qotilishi muqarrar. Odatda qazib olish jarayonlarida yo‘qotilish 10-20 %, ba’zan bu ko‘rsatkich 50 % va undan ham ko‘proq miqdorda bo‘lishi mumkin.
Miqdor yo‘qotilishidan tashqari rudani qazib olish jarayonida sifat yo‘qotilishi ham uchraydi, ya’ni qazilgan rudaga yondosh jinslarning aralashib qolishi yoki sanoat ahamiyatiga ega bo‘lmagan rudaning qo‘shilib qolishi natijasida yuzaga keladi.
Rudaning miqdor yo‘qotilishi va sifatsizlanishi konni qazib olishdagi iqtisodiy ko‘satkichlariga salbiy ta’sir ko‘satadi.
Miqdor yo‘qotilishi qidirish ishlariga sarfalanadigan xarajatlarning ko‘payishiga kapital xarajatlar amortizatsiyaning o‘sishiga va qazib olishga tayyorlash jarayonlarida foydali qazilmalarni qazib olish vaqtidagi sarf-xarajatlarning yuqori bo‘lishiga olib keladi va yo‘qotilgan foydali qazilmalar hisobiga korxonaning oladigan foyda miqdorining kamayishiga sababchi bo‘ladi. Konni qazib olishda yo‘qotilish darajasining yuqoriligi bevosita ko‘riladigan iqtisodiy zarardan tashqari konchilik korxonasini xizmat muddatini ham qisqarishiga sababchi bo‘lib, yangi rudnik (Shaxta) qurishga yoki yangi qavatlarni ochish va tayyorlashga katta o‘lchamdagi kapital qo‘yilmalarni jalb etishga olib keladi.
Yonishga (alangalanishga) moyil bo‘lgan yoki yonuvchi foydali qazilmalarni qazib olishdagi yo‘qotilishlar ko‘p holatlarda konda yong‘inni yuzaga keltiradigan asosiy sabablardan bo‘lib qolishi mumkin. Qo‘llanilgan qazib olish tizimi va usuli miqdor jihatidan yuqori darajada yo‘qotilishiga sababchi bo‘lsa, qazib olish uchun maxsulot tan narxining pasayishi yoki sifatsizlanish darajasini kamayishi bilan ortiqcha xarajatlar o‘rni qoplanadi.
Rudani qazib olishda uning sifatsizlanish darajasining yuqoriligi korxonaga keltiradigan iqtisodiy zarari, ahamiyat jihatidan miqdor yo‘qotilish darajasidan ko‘p hollarda kam bo‘lmaydi. Bu zararlar unumsiz ishlarga sarflanadigan xarajatlar bilan ifodalanadi. Bular sifatsizlangan rudani tashish va boyitish fabrikasida yoki metallurgiya zavodida qayta ishlashga sarflanadigan unumsiz xarajatlarning o‘sishi, qayta ishlash jarayonida foydali birikmalarning yo‘qotilishi darajasining yuqoriligi boyitish fabrikasining ishlab chiqarish quvvatini pastligi ko‘pincha ishlab chiqaradigan tovar maxsulotining sifatini pasayishiga olib keladi. Qazib olishda maxsulotning sifat yuqotilishi korxona va xalq xo‘jaligi oladigan foydaning kattagina ulushining kamayishiga olib keladi.
Qazib olish jarayonida miqdor va sifat yo‘qotilishi biri ikkinchisi bilan bevosita bog‘liq bo‘lganligi uchun texnikaviy-iqtisodiy hisoblarini ham birgalikda aniqlashni taqazo etadi.
Ruda yo‘qotilishi – qazib olingan va qazib olinishi lozim bo‘lgan ruda miqdorlari orasidagi farq.
Ruda sifatsizlanishi bu – ruda tarkibidagi foydali komponentning massivdagi ruda tarkibidagi foydali komponentga nisbatan pasayishi.
Ruda yo‘qotilishi miqdorini quyidagi formula bilan hisoblaymiz:
, %
Bunda: -qazib olinishi lozim bo‘lgan ruda zaxirasi, t.
-qazib olingan ruda zaxirasi, t.
-massiv holatdagi ruda tarkibidagi foydali komponent,%.
-qazib olingan ruda tarkibidagi foydali komponent,%.
-sifatsizlantiradigan atrof jinslaridagi foydali komponent, %.
Rudani ajratib olish koeffitsienti:

Rudaning sifatsizlanish miqdorini quyidagicha hisoblaymiz:
, %
Rudaning sifatsizlanish koeffitsientini quyidagicha hisoblaymiz:

4-jadval

Blok elementlari va ish bosqichlari	Sanoat zaxirasi, t	Koeffitsient			Ajratib olingan ruda zaxirasi, t		Sifatsizlanish bilan hisoblaganda qazib olingan ruda miqdori, t		Blokdagi qazilgan rudaning ish bosqichlari bo‘yicha ulushlarda ifodalanishi
		Ajratib olish	Sifatsiz-lanish
Tayyorlash ishlari Jami
Kesish ishlari Jami
Qazish ishlari; Kamerani qazish Seliklarni qazish Jami
Blok bo‘yicha; Hammasi