2- mavzu: hasharotlarning umumiy tuzilishi va tashqi morfologiyasi

Hasharotlarning qorni quyidagi tiplarda bo‘ladi:
1. Keng yoki botiq qorin - bunday qorinning birinchi bo‘g‘imi enli bo‘ladi va hamma joyi 
bilan ko‘krakka zich yopishadi.
2. Osilgan qorin - bunday qorinning birinchi bo‘g‘imi enli bo‘ladi va ko‘krak bo‘g‘imi bilan 
harakatchan birlashib osilib turadi.
3. Poyachali qorin - bunday qorinning1-chi yoki 2-bo‘g‘imi cho‘zilib, uzun poyachaga 
aylanadi.
Xulosa qilib aytganda, hasharotlarning tashqi o‘simtalari: mo‘ylovlari, oyoqlari, og‘iz 
apparati, qanotlari va boshqalar ularning turlarini aniqlashda sistematik ahamiyatga ega. 
Hasharotlarning gavda qoplami - terisi mexanik va fizik ta’sirlardan himoya qiladi, skelet, 
muskullarning yopishish joyi vazifalarini bajaradi. Bundan tashqari, terida maxsus vazifalarni 
bajaruvchi bezlar ham joylashgan.
Hasharotlarning terisi 3 ta qavatdan iborat:
Kutikula.
Gipoderma. 
Bazal membrana.

---

1. Kutikula terining tashqi qavati bo‘lib, gipodermadan hosil bo‘ladi. Kutikula tashqi skelet, 
muskullarning yopishish joyi, himoya qilish vazifalarini bajaradi.
2. Ichki qavat yoki prokutikula. Bu qavat epikutikulaning ostida bo‘ladi. Prokutikula ham 2 
qavatdan iborat: 1-ekzokutikula; 2-endokutikula.
Ekzokutikula hasharot gavdasiga qattiqlik beruvchi kutikulin, melanin va xitin moddalaridan 
iborat. Bu moddalar hasharot terisiga qattiqlik hususiyatini beradi.
Endokutikula tolasimon xitindan iborat bo‘lib, teri ostidagi gipodermadan hosil bo‘ladi.
2. Gipoderma kutikulaning ostida bir qator epiteliy hujayralaridan iborat bo‘lgan qavatdir. 
Gipodermaning yosh hujayralari ustki tomondan cho‘zilib, protoplazmatik iplarga aylanadi, 
ulardan keyinchalik kutikula qavati hosil bo‘ladi. Bundan tashqari, gipoderma lichinka suyuqligi 
ajratadi. Shundan so‘ng po‘st tashlash sodir bo‘ladi.
3. Bazal membrana yoki asosiy parda gipodermaning tagida joylashgan bo‘lib, juda yupqa, 
hujayraviy tuzilishga ega emas.
Teri qoplamidagi xosilalarga turli xil o‘simtalar, bezlar, rang beruvchi pigmentlar kiradi.
Teri xosilalari yoki o‘simtalari 4 guruxga bo‘linadi:
Xetoidlar. 2. Somatoxetlar. 3. Dermatoxetlar. 4.Dermatolepidlar.
O‘simtalar hasharotlarni mexanik ta’sirotlardan ximoyalanishida va harakatlanishida yordam 
beradi.
Teri bezlari. Bu bezlar gipodermadan hosil bo‘ladi. Bu bezlar 1, 2 va ko‘p hujayrali bo‘lishi 
mumkin. Teri bezlarining tashqi yo‘li terining tashqi yuzasiga ochiladi. Ba’zilarining yo‘li 
bo‘lmaydi. Ularning sekreti «terlash» orqali tashqariga chiqadi.
Hasharotlarning teri bezlari mum beruvchi, hid beruvchi va zaharli, lak beruvchi yoki 
qo‘rqituvchi sekretlar ishlab chiqaradi.
Hasharotlarning muskul sistemasi yaxshi rivojlangan bo‘lib, muskullari soni juda ko‘p. Masalan, 
suvaraklarda 1684 ta, kapalaklarda 1600 ta muskul bor. Umuman hasharotlar muskulining soni 
2000 tagacha bo‘lishi mumkin.
Hasharotlarning muskullari ikki gruppaga bo‘linadi:
1.Somatik yoki skelet muskullari.
2.Ichki yoki vitseral muskullar.
Skelet muskullari asosan 3 gruppaga bo‘linadi:
1-bosh muskullari; 2-ko‘krak muskullari; 3-qorin muskullari.
1-ilova