2- topshiriq. Quyida berilgan matnni joriy yozuvga tabdil qiling. زەرەڧشان


Download 78.5 Kb.
Sana18.11.2020
Hajmi78.5 Kb.
#147229
Bog'liq
4-TOPSHIRIQ. ABJAD HISOBI. ISLOH QILINGAN YOZUV.(1)


1-topshiriq. Mazkur raqamlarni ifoda etuvchi harflarni topib o‘zaro ulab o‘qisangiz Sa’diy Sheroziy va Alisher Navoiy ijodiga taalluqli bo‘lgan baytlarni aniqlashga muvaffaq bo‘lasiz.

1. 10, 600, 300, 10, 30, 1, 200, 20, 10, 400, 10, 4, 50, 1, 20, 200, 31, 2, 1, 200, 60, 50, 1, 60, 400, 1, 20, 10, 50, 20, 2, 600, 400, 10, 50, 20, 50, 10, 300, 6, 4, 1, 400, 1, 3, 1, 200, 60, 50.

2. 10, 7, 7, 400, 10, 30, 1, 600, 1, 50, 20, 20, 1, 40, 4, 10, 90, 10, 8, 1, 400, 400, 10, 30, 1, 60, 1, 50, 20, 20, 10, 10.

2- TOPSHIRIQ. QUYIDA BERILGAN MATNNI JORIY YOZUVGA TABDIL QILING.

زەرەڧشان

زەرەڧشان مەنبەعی (باشی) كېينگې ۆاقتلارغاچا تۇركستاننڭ مەدەنې ۆە سيياسى حەياتينيڭ مەركەزې بولب كېلگەن جاينڭ مەدەنييەتينى تەربييەلەگەن دەريەنڭ، مۇسلمان كيتابلاريدە مەخسوس ئسمى يوق. احتيمال، ئسلامييەتدەن ئلگەريگي ناميق ئسمي، ئسلامييەتنڭ برنچى عەسريدەياق ئۇنيتلگەن ئېدى. خازرغى زەرەڧشان «ئسمى، مەحەللى كيتابلارنڭ ۱۸نچى عەسرگەچە بولغانيدا» ئۇچرە مەيدر. بۇ ئيسمنڭ خەلق سوزيدە ئشلەتلگەنى ھەم نامەعلوم. رودزەر (تللا دريەسى) ئستلاحى، فەقەت بر ئيرماقنڭغينا ئسمى بولب ئۇچرەيدر. جۇغر اڧييونلار ۋە مۇئەرر خلار دەريەنڭ ئاقب ئونكەن ۋيلايەتيغاقاراب، «سوعد دەريەسى، ياكى كوپنچە، سەمەرقەندگە ياقن يېردەگى چوپان – ئاتا بەلەندليگيگە قاراب، «ئاب كوھەك» (تاغ دەريەسى) دېب ئاتايدرلار.

ئامۇدەريا حەۋزاسينڭ عەكسيچە، زەرەڧشان حەۋزاسيدا سۇۋنڭ تەقسم قيلش تەر تيبى،ئسلامییەت دەۋريدەن ئلگەرى بلگيلەنگەن ئېدى. دەريەنڭ ئاقاتۇرغان يولى ھەم ئۇنچە ئۇزگەرشلەرگە ئۇچرەمەگەن.ئاریقلارنڭ باشينى تېز- تيز كوچيرب، باشقا جايلاردان ئاچماققا سەبەب بولغان. دەريەنڭ ۆە نەھرلەرنڭ چوقورليغينى ھيسابغا ئالينماسا، ئسلامييەت دەۋريدە قيلينغان بارچا سۇغاريش ئشلەرى كوپينچە، باشقا ئسمدا بولسا ھم، تاشلانغان، ئېسكى ئارقلارنڭ تۇزەتشدەن عيبارەت ئيدى. ئسلامييەتدەن ئلگەريگى ۋاقتدا، زەرەڧشان سۇۋيدان ڧایدالانیش تەرتبینی حازغی ۋاقتداغیدان فایداليراق ئېدى. ۋە دەريەنڭ باشيدا، مۇز تاغيدەن ۲۵چاقرم بيريدە، حاۋزدا سۇۋ خانەلار بار ئېدى، ديگەن ڧيكر ھەم تەئكد ئېتيلمەيدى. بۇندەى بينالار (سۇۋنى باغلاب قوياتۇرغان ۆە ساقلاب تۇراتۇرغان) ئەلبەتتە، مەحللى تاغلتلار تامانيدان قلینا ئالماس ئېدى. بۇندەى بينالارني، ڧەقەت زەرەڧشان ۋاديسينڭ يۇقارى قسمينڭ سەمەرقەند ۋە بۇخارا بيلەن سيياسى جەھەتدەن مۇستەحكەم برلەشگەن ۋاقتيدا، بۇ ۋادينڭ ئۈرتا ۋە پەستكى قسيملاريداغى مەدەني ڧۇقارالارغينا قيلا ئالار ئېديلەر

1-topshiriq. Mazkur raqamlarni ifoda etuvchi harflarni topib o‘zaro ulab o‘qisangiz Sa’diy Sheroziy va Alisher Navoiy ijodiga taalluqli bo‘lgan baytlarni aniqlashga muvaffaq bo‘lasiz. JAVOB:

ABJAD HISOBI

Arab yozuvi o‘zining go‘zalligi, hushxatligi bilan jahon xalqlarining e’tiborini doimo jalb qilib kelgan. O‘tmishda bu yozuv tarixiy yodgorliklar, ulkan inshootlar, osori atiqalar uchun naqsh, bezak vazifasini ham bajargan. Bulardan tashqari uning yana bir muhim vazifasi bor, u ham bo‘lsa arab alifbosining raqam, son ma’nosini ifoda etish bilan bog‘liqligidir.

Manbalardan ma’lum bo‘lishicha, arablar (miloddan 2000 yil ilgari) o‘z alifbolarini tuzishda qadimgi yozuvlar bo‘lmish finikiya va oromiy yozuvlaridan harflar nomlarini va ular bilan birga har bir harfning raqamiy tengligini ham olganlar. Demak, abjad hisobining tartibi finikiya va oromiy yozuvlaridan kelib chiqqan. Lekin ularning alfavitida harflar soni yigirma ikkita bo‘lib, to‘rt yuzdan keyingi sonlarning ifoda qilinishida oxirgi harf «tav» (arablarda «atun»)ga oldingi harflardan birini qo‘shib besh yuzdan minggacha bo‘lgan son ifodalarini hosil qilganlar (Masalan: tavqof, tavresh, tavshin kabi). Arablar bu usulni biroz takomillashtirdilar. Ular oltita harf ixtiro qilib «saxaz» va «zazag‘» so‘zlarini yasadilar. Bu atamalar besh yuzdan minggacha bo‘lgan son ifodalarini hosil qilishga yordam berdi. Shu tariqa arablarda yigirma sakkiz harfni o‘zida jamlovchi sakkiz atama (sun’iy so‘z) hosil bo‘lgan. Bular quyidagilar:


کلمن

حطی

هوز

ابجد

50 40 30 20

10 9 8

7 6 5

4 3 2 1

ضظغ

ثخذ

قرشت

سعفص

1000 900 800

700 600 500

400 300 200 100

90 80 70 60

Mazkur atamalar muayyan bir ma’noni anglatmaydi, ular harflar mujassami xolos. «Abjad hisobi» ana shu atamalarning birinchisi nomiga qo‘yilgan. Harflar vositasida son tushunchasini ifoda etish usuli esa «abjad hisobi» deb atalgan. Bu usul harflar sirasini yod olishda qulay bo‘lgani sabab maktablarda maxsus o‘qitilgan va abjad o‘qiyotgan bolalar «abjadxon» deb atalgan.

Eski o‘zbek yozuvidagi forslar va turklar tomonidan keyinchalik kiritilgan to‘rt harf پ؛ گ؛ چ؛ ژ borasida abjad hisobi amalga oshirilayotgan matnda ushbu harflar ishtirok etayotgan bo‘lsa, hisobda ularning shakldoshlari (ب ک ج ز) dan istifoda etilgan.

Abjadning kelib chiqishi haqida ham qat’iy bir fikr mavjud emas. «Abjadni hukamolar tartib berganlar, hijo harflarining hammasi unda to‘plangandir va ma’nisi yashiringandir» yoki «Abjad mashhur kishilar nomidan olingan» qabilidagi farazlar yuradi.

Manbalarda keltirilishicha, arablar qadimda abjad atamalaridan hafta kunlarini nomlashda ham foydalanganlar.

Abjad hisobining ixcham, lo‘nda va qulayligi uning she’riyatda ham keng qo‘llanishiga sabab bo‘ldi. Biron muhim hodisa, voqealarning sodir bo‘lgan vaqtini, qo‘lyozmalarning yozib tugallangan yilini, mansabdor shaxslarga bag‘ishlab yozilgan qasida va tarixlar sanasini berishda sonlar harflar bilan ifodalangan. Bu usul muayyan sanani she’riyatda ixcham holda ifodalashni ta’minlashi bilan birga, ularni esda tutishni ham osonlashtirgan. O‘zbek va sharq she’riyatining asosiy an’analaridan hisoblangan qator she’riy san’atlar asosini ham ana shu abjad hisobi tashkil qilgan. Hatto bu usuldan foydalanib maxsus asarlar yaratilganki, ularning ayrim namunalari bizgacha yetib kelgan.

Manbalardan ma’lum bo‘lishicha, abjad hisobi musiqa san’atida ham muvaffaqiyat bilan qo‘llanilgan. XV asrda yashab ijod etgan mashhur musiqashunos Zaynobiddin bin Mahmud al-Husayniy Navoiyning topshirig‘i va unga atab yozilgan «Qonuni ilmiy va amali musiqiy» («Musiqaning ilmiy va amaliy asoslari») asarida cholg‘u asboblaridan baland va past tovush hosil bo‘lish sabablari, intervallar va ularning nisbiy munosabatlari kabi masalalarni yoritishda abjad usulidan foydalangan.

Abjad hisobidan boxabar bo‘lishning hozirgi davrda ham ahamiyati katta. Ajdodlarimizdan bizgacha yetib kelgan qo‘lyozma manbalari bilan shug‘ullanadigan har bir shaxsning yozma yodgorliklar yaratilgan yoki nusxa ko‘chirilgan yillarini aniq belgilashida hamda abjad hisobi bilan bog‘liq muayyan she’rlar va harfiy san’atlarning tarixini aniqlashda abjad hisobidan yaxshi xabardor bo‘lishi talab qilinadi.

2- TOPSHIRIQ. QUYIDA BERILGAN MATNNI JORIY YOZUVGA TABDIL QILING. JAVOB:

ZARAFSHON

ZARAFSHON MANBAI (BOSHI) KEYINGI VAQTLARGACHA TURKISTONNING MADANIY VA SIYOSIYNHAYOTINING MARKAZI BO‘LIB KELGAN JOYNING MADANIYATINI TARBIYALAGAN DARYONING MUSULMONLAR KITOBLARIDA MAXSUS ISMI YO‘Q. EHTIMOL, ISLOMIYATDAN ILGARIGI NOMIQ ISMI ISLOMIYATNING BIRINCHI ASRIDAYOQ UNUTILGAN EDI. HOZIRG‘I ZARAFSHON ISMI MAHALLIY KITOBLARNING 18 ASRGACHA BO‘LG‘ONIDA UCHRAMAYDUR. BU ISMNING XALQ SO‘ZIDA ISHLATILGANI HAM NOMA’LUM. RUDI ZAR (TILLA DARYOSI) ISTILOHI. FAQAT BIR YAR MAKONGINA ISMI BO‘LIB UCHRAYDUR, JUG‘AR AFYUNLAR VA MUARRAR XALOR DARYONING YOQIB UNGAN VILOYATGA QARAB SUAD DARYOSI YOKI KO‘PINCHA SAMARQANDGA YAQIN YERDAGI CHO‘PON ATA BALANDLIGIGA QARAB AB KUHAK (TOG‘ TEPASI) DEB ATADILAR.AMUDARYO XAVZASINING AKSICHA ZARAFSHON XAVZASIDA SUVNI TAQSIM QILISH TARTIBI ISLOMIYAT DAVRIDAN ILGARI BELGILANGAN EDI. DARYONING YAQATURG‘ON YO‘LI HAM UNCHA O‘ZGARISHLARGA UCHRAMAGAN. ARIQLARNING BOSHINI TEZ-TEZ KO‘CHURUB BOSHQA JOYLAARDAN OCHMOQQA SABAB BO‘LG‘ON. DAYONING VA NAHRLARNING CHUQURLIG‘INI HISOBG‘A OLINMASA ISLOMIYAT DAVRIDA QILING‘ON BARCHA SUG‘ORISH ISHLARI KO‘PINCHA BOSHQA ISMDA BO‘LSA AM TASHLANG‘ON ESKI ARIQLARNNIG TUZATISHDAN IBORAT EDI. ISLOMIYATDAN ILGARIGI VAQTDA ZARAFSHSON SUVIDAN FOYDALANISH TARTIBI HOZIRG‘I VAQTDAN FOYDALIROQ EDI VA DARYONING BOSHIDA MUZ TOG‘IDAN 25 CHAQIRIM BERIDA XOVUZDA SUV XONALAR BOR EDI DEGAN FIKR HAM TA’KID ETILMAYDI. BBUNDAY BINOLAR (SUVNI BOG‘LAB QO‘YATURG‘ON VA SAQLAB TURTURG‘ON) ALBATTA MAHALLIY TOG‘LAR TOMONIDAN QILLINA OLMAS EDI. BUNDAY BINOLARNI FAQAT ZARAFSHON VODIYSINING YUQORI QISMINING SAMARQAND VA BUXORO BILAN SIYOSIY JIHATDAN MUSTAHKAM BIRLASHGAN VAQTDA BU VODIYNING O‘RTA VA PASTKI QISMLARIDAGI MADANIY FUQAROLARG‘INA QILA OLAR EDILAR.

XX ASRNING 20-30-YILLARIDAGI YOZUV ISLOHOTI

Asrlar davomida qo‘llanib kelgan arab alifbosi xalq ommasining savod chiqarishi uchun birmuncha qiyinchilik tug‘dirardi. Shuning uchun ham o‘zbek ziyolilari oldida alifboni soddalashtirish yoki boshqa osonroq imloni qabul qilish masalasi ko‘ndalang turardi.

1921-yilda arab yozuvi isloh qilindi, ya’ni yozuv oldingisiga nibatan birmuncha soddalashtirildi. Osonroq savod chiqarish uchun muayyan darajada qulaylik yaratildi.

Isloh talabiga muvofiq, yozuvda barcha harflar ifodalandi, arab tiliga xos bo‘lgan tovushlarni ifodalovchi ayrim harflar ( ظ ط ص ض ذ ث) yozuvdan butunlay chiqarib tashlandi. Ular o‘rniga esa talaffuzi jihatidan o‘zbek tilidagi tovushlarga yaqin bo‘lgan harflar qo‘llaniladigan bo‘ldi. Eski yozuvdagi ص (sod), ض(se) harflari o‘rniga isloh qilingan alifboda (sin) harfi, ظ(zo), ض (zod), ذ(zol) harflari o‘rniga ز(ze), ط (to) harfi o‘rniga ت(te) ishlatila boshlandi. Masalan:



Isloh qilingan yozuvda

Eski yozuvda

Hozirgi ko‘rinishi

سابیت

ثابت

Sobit

سابیر

صابر

Sobir

زاکیر

ذاکر

Zokir

زەربه

ضربه

zarba

زالیم

ظالم

zolim

تاقەت

طاقت

toqat

Ma’lumki, eski yozuvda qisqa unlilar yozuvda ifodalanmas edi. Isloh qilingan arab alifbosida esa ular yozuvda to‘la aks etadigan bo‘ldi. Hatto ular uchun maxsus harfiy belgilar ham ishlab chiqildi.

Isloh qilingan yozuvda

Eski yozuvda

Hozirgi ko‘rinishi

ئه

ا

a

ئا

آ

o

ئۇ

او

u

ئو

او

o‘

ﺌﯿ

ای

i

ﺌﯦ

ای

e

ﻋﻪ

َ

‘a

Misollar:

Isloh qilingan yozuvda

Eski yozuvda

Hozirgi ko‘rinishi

ئه نده

اندا

anda

ئاباد

اباد

obod

ئۇچون

اوچون

uchun

ئوته ر

اوتار

o‘tar

ئیش

ایش

ish

ﺌﯦتیک

ایتیک

etik

ﻋﻪسر

عصر

asr

Eski yozuvda و (vov) harfi uch xil tovushni, ya’ni v, o‘ va u ni ifodalab kelar edi. Isloh qilingan yozuvda esa ular bir-biridan farqlanib turuvchi harfiy belgilar bilan yoziladigan bo‘ldi. Hatto v undoshi uchun maxsus belgi qabul qilindi. Masalan:

Isloh qilingan yozuvda

Eski yozuvda

Hozirgi ko‘rinishi

ئه ۋه ز

عوض

Avaz

ۋه ته ن

وطن

vatan

Eski yozuvdagi ی (yo) harfi isloh qilingan yozuvda uch xil ifodalanadi:

Isloh qilingan yozuvda

Eski yozuvda

Hozirgi ko‘rinishi

بیلیم

بیلیم

bilim

تيل

تیل

til

باﻱ

بای

boy

كيل

كيل

kel

Eski yozuvdagi نگ (ng) yoki ینگ (ing) tovushli birikmalari isloh qilingan alifboda yoki ک harfiga muvofiq kelgan, masalan:

Isloh qilingan yozuvda

Eski yozuvda

Hozirgi ko‘rinishi

تاڭ

تانگ

tong

یؤریڭ

یورینگ

yuring

سوونڭ

سونينگ

suvning

ئۇينڭ

اوينينگ

uying

Download 78.5 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling