2 1- bob. Nogironlikni sotsiologik o'rganish zaruriyati

2- Bob. Nogironlik masalalarini o'rganishda sotsiologik usullarining o'ziga xos xususiyati.
2.1. Nogironligi bo'lgan oilalar bilan ishlash usullari.
Oila qadim - qadimdan muqaddas dargoh deb hisoblanib kelingan. Inson turmushini oilasiz tasavvur etib bo‘lmaydi, chunki u umri mobaynida oila ta'sirini sezib turadi, dastlab ota-onasining oilasida, so‘ng o‘zi qurgan oilasida hayot kechiradi. Har ikki holda ham oila insonning shaxs sifatida qaror topishiga muhim tarbiyaviy ta'sir kursatadi.Insonning shaxs sifatida hayotiy xususiyatlari, so‘zsiz, oilada shakllanadi.Oilada u ona tilida so‘zlashishni o‘rganadi.Millati, xalqi urf-odatlarini, an'analarini, umuminsoniy qadriyatlarni o‘zlashtiradi, dunyoqarashi, mafkurasi shakllanadi. Shu sababli oila jamiyatning ijtimoiy va ma'naviy - axloqiy tayanchi hisoblanadi.
Birinchi prezidentimiz I.A.Karimov o‘zining "O‘zbekistonning o‘z istiqlol na taraqqiyot yo‘li" asarida jamiyatning asosiy negizi bo‘lgan oila, yoshlar tarbiyasi, insonparvarlik, vatanparvarlik haqida to‘xtalib: "Oila - jamiyatimizning negizi. Bizning davlatimizni ham katta bir oila deb tushunish mumkin va lozim. Bunda o‘zaro xurmat va qattiq tarbiya bo’lmasa, barcha a'zolari o‘z burchlarini ado etmasa, bir - biriga ezgulik bilan mehr oqibat ko‘rsatmasa, yaxshi va munosib tarzda yashash mumkin emas. Oila qonunlari asosida quriladi, o‘zining ko‘p asrlik mustahkam va ma'naviy tayanchlariga ega bo‘ladi, oilada demokratik negizlarga asos solinadi, odamlarning talab - ehtiyojlari va qadriyatlari shakllanadi. Bu esa eng oliy darajada ma'naviy qadriyat "inson qalbining gavharidir" - deydi va musulmon o‘zbek davlati xalqimizning tarixiy yutug’i ekanini aytib, shu davlatda yashayotgan inson, oila boshliqlarining oldida turgan asosiy vazifalarini aniq ko‘rsatadi.
O’tmishda oilada yosh avlodni xayotga tayyorlashda qo‘llangan usul va vositalar, tadbir shakllari, oiladagi o‘ziga xos urf - odat va an'analar, oila boshliqlari sanalmish ota va onalarning tarbiya haqidagi g’oyalari, hayotiy tajribalari milliy xalq tarbiyasida mujassamlangan. Unda yosh avlodni oilaviy hayotga tayyorlash jarayoni murakkab, serqirra va uzluksiz bo‘lib, ularning kelgusi oilaviy hayotga to‘laqonli tayyor bo‘lishi uchun eng muhim talablarni, insoniy xislarni shakllantirishi muhim va zarurdir.
Hozirgi davrda oilalarning buzilishi bolalarning ota yoki ona mexridan erta juda bo‘lishining asosiy sabablari ham oila qurish va o‘z tengini tanlashda oqillikning yetishmasligi, xulq-odob hamda oilaviy munosabatlar me'yorlariga rioya etmaslik, oila xo‘jaligini yuritishda uquvsizlik, ma'naviy qashshoqlik va tekinxo‘rlikdir.
Yosh avlodni oilaviy xayotga ikki yo‘nalishda olib boriladi:
1. Ota - onalar tomonidan (oila muxitida).
2. O‘qituvchilar tomonidan (ta'lim muassasalarida).
Bu har ikki yo‘nalishda ham o‘ziga xos yordamchi omillar mavjud bo‘lib, ular mahalla, jamoatchilik, maktabdan tashqari muassasalar va boshqalar hisoblanadi.
Nogironlik bir kishining yoki hatto aholining bir qismining emas, balki butun jamiyatning muammosi. Nogironlik va nogironlar sonining doimiy o'sib borishi - bir tomondan, har bir shaxsga, uning jismoniy, aqliy va intellektual qobiliyatidan qat'i nazar, e'tiborning chuqurlashishi, ikkinchi tomondan, nogironlarning qadr-qimmati haqidagi g'oyalarni takomillashtirish, demokratik, fuqarolik jamiyatiga xos bo'lgan shaxs va uning huquqlarini himoya qilish zarurati - bularning barchasi hozirgi davrda ijtimoiy reabilitatsiya faoliyatining ahamiyatini oldindan belgilab beradi.
Nogironlikning ijtimoiy o'ziga xosligi huquqiy, iqtisodiy, kommunikativ, psixologik va boshqa to'siqlardan iborat bo'lib, ular sog'lig'i turli xil nogironlarga jamiyatda faol ishtirok etish va unda to'liq ishtirok etish imkonini bermaydi. Faqat rasman nogiron deb tan olingan, kamida 10 million kishi va butun aholining jismoniy, ruhiy va ijtimoiy farovonligi ko'rsatkichlari bo'yicha ma'lumotlarni hisobga olgan holda, bu muammolar har uchinchi shaxsga ta'sir qiladi.
Jamiyatning nogironlarga munosabati uning sivilizatsiyasi va ijtimoiy mas'uliyatining asosiy real ko'rsatkichlaridan biridir. Eng muhimi, bunday fuqarolarning real imkoniyatlarini kengaytirish, ularga to‘laqonli hayot kechirish imkoniyatini berishdir.
Sotsiometriya usuli- kichik guruhlarni o'rganishda qo'llaniladi va jamoadagi munosabatlarni, uning norasmiy tuzilishini, norasmiy mikroguruhlarni va ular o'rtasidagi munosabatlarni baholashga imkon beradi. Usulning mohiyati guruhning har bir a'zosi tomonidan u yoki bu mezon bo'yicha amalga oshirilgan tanlovni o'rganish orqali kichik guruhdagi shaxslararo munosabatlarning tuzilishi haqida ma'lumot to'plashdan iborat.
Sotsiometriya(lot. "jamiyat" va yunoncha. "Men o'lchayman" dan) kamida olti oy davomida mavjud bo'lgan kichik aloqa guruhlarida shaxslararo munosabatlarni tashxislash uchun ishlatiladi.
Tanlash imkonini beradi:
1. Guruhdagi norasmiy munosabatlar tizimining xususiyatlari;
2. Muayyan odamlarning psixologik muvofiqligi darajasi;
3. Jarayon ishtirokchilarining guruhdagi statuslari;
4.Umuman olganda, guruhning psixologik muhitining sifati.
Sotsiometriya asoschisi amerikalik psixiatr va ijtimoiy psixolog Jeykob (Jeykob) Levi Moreno (1892-1974) hisoblanadi. Uning fikricha, insonning ruhiy holati, xulq-atvorining adekvatligi ko'p jihatdan uning kichik guruhning norasmiy tarkibida egallagan pozitsiyasiga bog'liq. Simpatiyaning etishmasligi ham shaxslararo muammolarning oqibati, ham ularning manbasiga aylanadi. Morenoning so'zlariga ko'ra, sotsiometriya munosabatlardagi muammolar mavjudligini birlamchi tashxislash usuli bo'lib, u tomonidan ishlab chiqilgan psixodrama va sotsiodrama usullari individual qiyinchiliklar va disharmoniyani tuzatish vositasidir.
Sotsiometrik tanlov mezonlari jamoa a'zosining kimdir bilan ishtirok etish istagi haqidagi savollar shaklida shakllantiriladi. muayyan shakl tadbirlar:
Mas'uliyatli vazifani birgalikda bajarish (ishonchlilik);
Nosozliklarni tuzatish texnik qurilma(professionallik);
Dam olish kunini birga o'tkazing (do'stona munosabat) va hokazo.
Har bir respondentga guruh ro'yxati beriladi, unda har bir a'zoga ma'lum bir raqam beriladi va taklif qilingan ro'yxatdan ma'lum bir mezon bo'yicha tanlov qilish so'raladi. Matritsa asosida sotsiogramma tuziladi ( grafik tasvir shaxslararo munosabatlar sxemasi), bu jamoada, jamoa rahbarlarida, mikroguruhlarda shaxslararo munosabatlarning tarkibiy elementlarini ko'rish imkonini beradi.
Sotsiologik ma'lumotlarni to'plashning anketalar, intervyular, pochta so'rovlari va boshqalar kabi shakllari birinchi navbatda ommaviy so'rovlar uchun mo'ljallangan. Biroq, amalda, hodisani baholash uchun obyektni - muammoning tashuvchisini ajratib olish qiyin yoki umuman imkonsiz bo'lgan va shunga mos ravishda uni ma'lumot manbai sifatida ishlatish mumkin bo'lgan vaziyatlar yuzaga kelishi mumkin. Bunday holatlar odatda ma'lum bir ijtimoiy jarayon yoki hodisaning o'zgarishini bashorat qilishga urinish bilan bog'liq.
Bu holatda obyektiv ma'lumot faqat vakolatli shaxslardan olinishi mumkin - mutaxassislar, tadqiqot predmeti yoki obyekti haqida chuqur bilimga ega bo'lish. Mutaxassislarni tanlash mezonlari kasbi, ish staji, ta’lim darajasi va xususiyati, muayyan faoliyat sohasidagi tajribasi, yoshi va boshqalar hisoblanadi. Ekspertlarni tanlashning markaziy mezoni ularning malakasi hisoblanadi. Uni turli darajadagi aniqlik bilan aniqlash uchun ikkita usul mavjud: ekspertlarning o'z-o'zini baholashi va ekspertlar vakolatini jamoaviy baholash.
Vakolatli shaxslar so'rovlari chaqiriladi mutaxassis, va so'rov natijalari ekspert baholashlari. Eng umumiy shaklda sotsiologik tadqiqotda ekspert baholash usulining ikkita asosiy funksiyasini ajratib ko'rsatish mumkin: ijtimoiy voqelikning turli hodisalari va jarayonlarining rivojlanish tendentsiyalari holatini (shu jumladan sabablarni) baholash va prognozlash. Ekspert prognozining eng oddiy shakllaridan biri bu fikr almashish bo'lib, bu muhokama qilinayotgan masala bo'yicha ustunlik pozitsiyasi aniqlangan davra suhbatida bir vaqtning o'zida barcha ekspertlarning ishtirok etishini nazarda tutadi. Bundan murakkabroq shakllardan ham foydalanish mumkin.
Sotsiometrik shifr. Guruhning barcha a'zolari, shu jumladan guruhda bo'lmaganlar bu daqiqa, seriya raqamlari (shifrlar) beriladi. Ularning umumiy ro'yxatlari oldindan tayyorlanadi va ekspertiza davomida har bir jadvalga taqsimlanadi. Xonada qora taxta bo'lsa, unda shifrlar va familiyalar ro'yxati yozilishi mumkin. Javob berishda respondentlar shakllarga guruhning boshqa a'zolarining ismlarini emas, balki tegishli raqamlarni qo'yishadi.
Sotsiometrik karta(so'rovnoma, anketa shakli) - respondentlardan ma'lumot olish vositasi. Aynan shu asosda yakka tartibdagi saylovlarni ro'yxatga olish amalga oshiriladi. Agar mezonlar respondentlarga og'zaki berilmagan bo'lsa, unda mezonlar ro'yxati ham shu yerda joylashtiriladi. Ba'zan kartada uni to'ldirish bo'yicha qisqacha ko'rsatma ham mavjud.
Sotsiometrik so'rovni o'tkazishda to'liq anonimlik mavjud va bo'lishi mumkin emas, aks holda protseduraning o'zi samarasiz bo'ladi. Shuning uchun kartalar respondentlar tomonidan imzolanishi kerak. Biroq, ayrim hollarda, sotsiometriya boshlanishidan oldin shakllarni yashirin raqamlash usulidan foydalanish mumkin. Agar tadqiqotchi respondentlarning qaysi biri ushbu shaklni to'ldirganligini aniq bilsa, unda familiya bo'lishi shart emas.
Sotsiometrik karta quyidagicha ko'rinishi mumkin:Bunday holda, respondentning guruhning boshqa a'zolariga ham ijobiy, ham salbiy munosabatini ifodalash uchun mo'ljallangan sotsiometrik mezonlardan foydalanish maqsadga muvofiqdir. Ammo kartada haddan tashqari ko'p sonli mezonlar bo'lmasligi kerak, bu natijalarni keyingi qayta ishlash va tahlil qilishni qiyinlashtiradi.
1920- yillarda fokus guruh Amerikada kelib chiqqan.Atama sifatida 1940-yilda amalga oshirilgan.
Fokus guruhini tashkil etish va o'tkazish.
1.Tadqiqot masalalarini belgilsh va dastur tuzish.
2.Jamoani yig'ish.
3.O'tkazilayotgan joyni tayyorlash.
4. To'g'ridan- to'g'ri o'ziga qaratilgan suxbat.
5.Olingan ma'lumotlarni tashkil qilish.
Fokus-guruh tushunchasi odatda yirik xorijiy yoki Rossiya kompaniyasining keng miqyosli reklama kampaniyasi bilan bog'liq. Garchi bu ko'p jihatdan adolatli eslatma bo'lsada, sotsiologiya va marketingdan olingan ushbu uslub nodavlat tashkilotlari tomonidan o'z auditoriyasi bilan aloqada samarali foydalanish mumkin. Nodavlat sektor uchun, qoida tariqasida, "moliyaviy cheklangan" fokus-guruhlarni o'tkazish nisbatan arzon va osonlik bilan amalga oshiriladigan tadbir hisoblanadi. Axir, ko'pchilik o'z fikrlarini so'rashganda uni yaxshi ko'rishadi va hech ikkilanmasdan gapirishadi.
Fokus-guruh tushunchasi odatda yirik xorijiy yoki Rossiya kompaniyasining keng miqyosli reklama kampaniyasi bilan bog'liq. Garchi bu ko'p jihatdan adolatli eslatma bo'lsa-da, sotsiologiya va marketingdan olingan ushbu uslub nodavlat tashkilotlari tomonidan o'z auditoriyasi bilan aloqada samarali foydalanish mumkin. Nodavlat sektor uchun, qoida tariqasida, "moliyaviy cheklangan" fokus-guruhlarni o'tkazish nisbatan arzon va osonlik bilan amalga oshiriladigan tadbir hisoblanadi. Axir, ko'pchilik o'z fikrlarini so'rashganda uni yaxshi ko'rishadi va hech ikkilanmasdan gapirishadi.
Nodavlat tashkilotlari o'z faoliyatini rejalashtirish, ishini baholash va xizmatlarini sifat jihatidan yaxshilashda fokus-guruh usulidan foydalanadilar. Ko'pincha bu usul katta vazifalarni hal qilish uchun ishlatiladi - tashkilotining strategik maqsadini belgilash yoki uzoq muddatli rejalashtirish. Shunday qilib, fokus-guruh usuli ko'p qirrali vazifalarni hal qilishga imkon beradi, bunga quyidagilar kiradi.
Odamlar nimani o'ylashi, vakilligi yoki tashkilotingiz uchun to'g'ridan-to'g'ri qiziqadigan voqeani qanday qabul qilishi haqida ma'lumot olish,ba'zi bir voqealar bo'yicha o'z xulosalaringizni tekshirish,mavzu bo'yicha muhokamani rag'batlantirish odamlarning ,mavzu bo'yicha o'z-o'zidan bildirgan fikrlariga odamlarning kutilmagan reaktsiyasining "provokatsiyasi"fokus-guruh rahbari va tinglovchilarga ushbu mavzu bo'yicha qo'shimcha ma'lumot olish imkoniyatini berish.
Ushbu vazifalarning asosiy maqsadi va fokus-guruhning maqsadi - odamlarning fikrlashi, vakilligi yoki qandaydir voqeani qanday qabul qilishi to'g'risida ma'lumot to'plash va muayyan voqealar to'g'risida o'z xulosalarini tekshirish. Boshqa vazifalar "istalgan qo'shimcha mahsulot" dan boshqa narsa emas.
Fokus-guruh nafaqat kerakli ma'lumotlarni to'plashga imkon beradi, balki nodavlat tashkilotining mijozlari orasida yaxshi nom yaratish va mustahkamlashga imkon beradi.
Fokus-guruh ishtirokchilari soni 6-12 kishidan oshmasligi kerak. Oltita ishtirokchidan kam - munozarani cheklaydi munozarani va ijodiy ozodlikni saqlab qolish uchun fikrlar yetarli emas. O'n ikki kishidan ko'proq ishtirokchilar ham yomon, chunki hamma ham gapirishga qodir emas va ishtirokchilar o'rtasidagi aloqa yo'qoladi.
Har bir fokus-guruh uchun qancha ishtirokchi kerakligini hal qiling. Agar har bir fokus-guruhdagi ishtirokchilar soni olti kishiga yetmasa, fokus-guruhlarni birlashtirish haqida o'ylab ko'ring. Agar ishtirokchilar soni o'n ikki kishidan oshsa, ularni ikkita fokus-guruhga bo'ling.
Qancha ishtirokchilar to'planganini aniqlab bo'lgach, ularning qanchasi fokus-guruh ishida qatnashishi mumkinligini bilib oling. Agar ishtirokchilar sizning doimiy mijozlaringiz yoki tashkilotingiz ishchilari bo'lsa, unda "qancha taklif qilish" muammosi paydo bo'lmaydi.
Fokus-guruhni tashkil qilish va o'tkazish:
1. Tadqiqot maqsadlari va dastur dizaynini belgilash.
Tadqiqot maqsadi mahsulotni ilgari surish uchun marketing yechimlarini sinab ko'rish va potentsial iste'molchining unga bo'lgan munosabatini aniqlash bo'lishi mumkin. Masalan, yangi brend qiyofasi, yangi nom, yangi qadoqlash dizayni, kompaniyaning yangi qiyofasi va boshqalar. Bundan tashqari, xuddi shu maqsadlarda saylovlarni o'tkazishda foydalaniladi. Kerakli ma'lumotlarni olish uchun imkon qadar aniq savollar to'plamini tuzish va respondentlar uchun eng tushunarli ko'rsatmalarni tuzish kerak.
2. Fokus-guruh odatda moderator va bir nechta yordamchilar ishtirokida o'tkaziladi. Moderator - ishtirokchilar mavzudan chetga chiqmasliklarini va ularning sharhlarini aniqlashtirishlarini ta'minlaydigan kishi. Yordamchilar ishtirokchilarga eng qulay sharoitlar yaratilishini va suhbatlarning borishini qayd etishni ta'minlaydilar.
3. Respondentlarni yollash.
Maqsadli intervyu uchun odatda 6-10 ishtirokchi jalb qilinadi. Bir nechta guruh bo'lishi mumkin. Masalan, 8 kishidan iborat ayollar guruhi va 9 kishidan iborat erkaklar guruhi.
4. O'tkaziladigan joyni tayyorlash.
Ishtirokchilarga tashqi omillar ularni munozaradan chalg'itmasligi uchun eng qulay sharoitlar yaratilgan.
5. To'g'ridan-to'g'ri yo'naltirilgan intervyu.
Fokus guruhining davomiyligi odatda 1 soatdan 3 soatgacha. Uchrashuv davomida yordamchilar munozarada ishtirokchilarning xatti-harakatlarining javoblari va elementlarini qayd etishadi. Butun jarayon bloklarga bo'lingan:
6. Ma'lumotlarning tahlili.
Fokus-guruhning maqsadi iste'molchining chuqur motivatsiyasi to'g'risida yuqori sifatli ma'lumotlarni olishdir. Ushbu ma'lumotlar statistik ahamiyatga ega emas, lekin to'g'ridan-to'g'ri maqsadli auditoriya vakillarining munosabati va taassurotlarini bilib olishga imkon beradi.
Olingan ma'lumotlarga asoslanib, mijoz o'z mahsulotini bozorda qanday qabul qilinishi va mijozning sodiqligini oshirish uchun nima qilish kerakligi to'g'risida xulosa chiqarishi mumkin.
Fokus guruhining davomiyligi 1,5 soatdan 3 soatgacha. Dastlab moderator taklif etilgan ishtirokchilarni kutib oladi, ular bilan tanishadi va mashg'ulotning maqsadini tushuntiradi. Agar binolarda xodimlar yoki kompaniya rahbariyatining kuzatuvchilari qatnashsa, ular respondentlarga tanishtiriladi.
Taqdimotchi 10-15 daqiqada kompaniyaning faoliyati haqida umumiy savollarni so'raydi: bu haqida nima ma'lum, odamlar uning mahsulotlarini qancha vaqtdan beri ishlatmoqda va hokazo. Bunday so'rovning maqsadi - tinglovchilarni ozod qilish, istalgan to'lqinga moslashish. Keyin moderator o'rganish maqsadiga javob beradigan asosiy savollarga o'tadi. Taxminan bir soat muhokama qilinadi. O'qituvchiga har bir ishtirokchi bilan gaplashish va ba'zi respondentlarning boshqalardan ustunligini oldini olish uchun imkoniyat berilishi kerak.
Barcha muhim mavzularni muhokama qilgandan so'ng, qisqa tanaffus qilinadi. Ishtirokchilar dam olishlari, bir-birlari bilan suhbatlashishlari mumkin va moderator va kuzatuvchilar o'qishning borishini muhokama qilishadi, uning samaradorligini baholaydilar. Agar kompaniya vakillari natijalardan qoniqish bildirsa, fokus-guruh ishtirokchilariga ularning hamkorligi uchun minnatdorchilik bildiriladi, haq to'laydi va uyiga yuboriladi.
Fokus-guruhning asosiy ustunligi shundaki, bu kompaniya rahbariyatiga o'z tovarlari va xizmatlarining haqiqiy iste'molchilarini kuzatish imkonini beradi. Taklif etilgan ishtirokchilar o'z fikrlarini tushuntirib, erkin so'zlashishlari mumkin.
Ushbu tadqiqotning kamchiliklari orasida begonalarning intim, pul mavzularini, qimmatbaho ko'chmas mulk yoki transport vositalarini sotib olish bilan bog'liq masalalarni muhokama qilishni istamasligi mavjud. Nodir brend tovarlari iste'molchilari va ishbilarmon odamlarni to'plash ham qiyin bo'lishi mumkin.