2. Avtomatlashtirish sistemalarining ishonchliligi deganda nimaga tushunasiz?

Modda satxi deb nimaga aytiladi? Radioizotopli satx balandligini ulchash asboblarini ishlash prinsipini tushuntirib bering
2. Avtomatlashtirish sistemalarining ishonchliligi deganda nimaga tushunasiz?
3. Moddalar tarkibini analiz kilishdan maksad nima? gazlar va suyukliklarni analiz kilishni kanday usullarini bilasiz?

1Elektrik satx balandligini ulchagichlar. Bu usulda satx balandligini xolati biror elektr signaliga uzgartiriladi. Asosan elektr sigim va aktiv karshilikning uzgarishiga muvofik ulchashga asoslangan. Sigimli satx ulchash asbobini sxemasi 1-rasmda kursatilgan.

Bu asbob silindrik kondensator va ulchov asbobidan iborat suyuklikli (1) idishga izolyasion material bilan koplangan elektrod (2) tushiriladi. Elektrod idish devorlari bilan birgalikda silindrik kondensator xosil kiladi, uning sigimi suyuklik satxi balandligi bilan birgalikda uzgaradi. Sigimning kattaligi elektron kuchaytirgich (3) orkali kuchaytirilib, signalizator yoki ulchov (4) asbobiga uzatiladi. Induktiv satx ulchagichlar xam mavjud. Ularni ishlash prinsipi bitta galtak induktivligi yoki ikki galtakning uzinduksiyasi ularning elektr utkazuvchi suyuklikka botirilgan chukurligiga boglikligiga asoslangan. Ikkala galtak induktivligi L1 va L2 uzgartirilganda ularning induktivligi M K L1 L2 = ⋅ formulaga mos ravishda uzgaradi. K- koeffisient. Bunday asboblar yadroviy energetika kurilmalarida suyuk metall tarzidagi issiklik eltuvchilar satxini ulchashda kuplab ishlatiladi.

Bu asboblarning ishlash prinsipi yutish kobiliyati x,ar xil bulgan ikki muxitdan utayotgan nurlarning kayd kilinishi va mux.itlarning chegarasi uzgarishi bilan nurlanish uzgarishiga asoslangan. Satx ulchagichlarning asosiy kismlari nurlanish manbai va nurlarni kabul kiluvchi asboblardan iborat. Nurlanish manbai sifatida uzidan ]-nurlar chikaradigan So60, Sz137, 8e75 va boshka element izotoplari ishlatiladi. Kabul kiluvchi sifatida Geyger-Myuller xisoblagichi, ssintilyasmech xisoblagichlar yoki yarimutkazgichli detektorlar ishlatiladi. Detektor chikishida paydo bulgan impul'slar elektron kuchaytirgich orkali kuchaytiriladi va satx uzgarishiga muvofik elektr signaliga aylanadi. ]-nurlanishi intensivligini kamaytirish katlam kalinligiga kura kuyidagi eks 2 potensial munosabat bilan ifodalanadi: .)x=1oexr(-sx), bunda |0 - ] nurlanishning boshlangich intensivligi; s - moddaning tabiati va uning katlami kalinligi x ga boglik bulgan ] - nurlanishning kuchsizlanish koeffisienti. Radioizotopli satx ulchagichning prinsipial sxemasi 4.17- rasmda keltirilgan. U radioaktiv nurlanish manbai 1, ionlovchi nurlanishni kabul kiladigan xisoblagich 2, elektr toki batareyasi 3, rezistor 4, elektron kuchaytirgich 5 va ulchash asbobi 6 dan iborat. Xisoblagich metalldan yasalgan silindr bulib, ichi inert gaz bilan tuldirilgan. Silindr markazida undan izolyator bilan ajratilgan metall sim urnatilgan. Silindr devori elektr manbaining manfiy kutbiga, metall sim esa musbat kutbiga ulangan. Silindr inert gaz bilan tuldirilgan bulgani uchun xisoblagich zanjirida tok bulmaydi. Xisoblagichga radioktiv nur ta'sir etib, undagi inert gaz ionlashishi boshlangandagina xisoblagich 2 va rezistor 4 zanjirida tok bulmaydi. Xisoblagichga radioaktiv nur ta'sir etib, undagi inert gaz ionlashishi boshlagandagina xisoblagich 2 va rezistor 4 zanjirida tok xosil buladiRadioizotopli satx balandligi ulchagichlar. Ishlash prinsipi nurni yutish kobiliyati turlicha bulgan ikki muxitdan utayotgan nurlarning kayd kilinishi va muxitlarning chegarsi uzgarishi bilan nurlanish uzgarishiga asoslangan. Bunday asboblar nurlanish manbai va nurlarni kabul kiluvchi asboblardan iborat. Nurlanish manbai sifatida uzidan j nurlar chikaradigan Co60, Cs137, Se75 elementlar ishlatiladi. Kabul kiluvchi asbob sifatida Geyger–Myuller schyotchigi, yarim utkazgichli detektorlar ishlatiladi. Radioizotopli satx ulchagichlar boshka asboblarga nisbatan universaldir. Satx balandligini ulchashni diskret va uzunliksiz ravishda EK 1 2 3 4 1-rasm. Sigimni satx ulchash asbobini sxemasi. 25 amalga oshiradi. Ochik va berk idishlagi suyuklik va sochiluvchi moddalar satxini ulchash uchun ishlatilishi mumkin.

2 Avtomatlashtirish sistemalarning ishonchliligi sistemaning berilgan vazifalarni tula bajarish kobiliyati, sistemaning betuxtovligi va uzok muddat ishlashi orkali belgilanadi. Betuxtovligi-sistemaning ishlatish jarayonida berilgan vakt davomida tuxtashlarsiz ishlay olish kobiliyatidir. Uzok muddatlilik-bu sistemaning ish kobiliyatini oxirgi xolatgacha saklay olish xossasidir. U tabiiy va ma'naviy eskirish omillari bilan belgilanadi va sistemaning xizmat kilish muddati bilan aniklanadi. Sistema ishonchliligining optimal darajasini urnatish va ta'minalash murakkab va masuliyatli vazifalardir, chunki va agromuxandislik texnologiyasi ob'ektlarini boshkarish avtomatlashtirishni kup funksiyali sistemasiga kiradi, uning tarkibida kup texnik kurilmalar va aperator xodim buladi. Bunda bir tomondan ayrim vazifalarni bajarishda bir nechta texnik kurilmalar foydalanishi mumkin, ikkinchi tomondan-ayni bir kurilmani bir nechta vazifani bajaruvchi urnida foydalanish mumkin. Bu asboblarning ishlash prinsipi yutish kobiliyati x,ar xil bulgan ikki muxitdan utayotgan nurlarning kayd kilinishi va mux.itlarning chegarasi uzgarishi bilan nurlanish uzgarishiga asoslangan. Satx ulchagichlarning asosiy kismlari nurlanish manbai va nurlarni kabul kiluvchi asboblardan iborat. Nurlanish manbai sifatida uzidan ]-nurlar chikaradigan So60, Sz137, 8e75 va boshka element izotoplari ishlatiladi. Kabul kiluvchi sifatida Geyger-Myuller xisoblagichi, ssintilyasmech xisoblagichlar yoki yarimutkazgichli detektorlar ishlatiladi. Detektor chikishida paydo bulgan impul'slar elektron kuchaytirgich orkali kuchaytiriladi va satx uzgarishiga muvofik elektr signaliga aylanadi. ]-nurlanishi intensivligini kamaytirish katlam kalinligiga kura kuyidagi eks 2 potensial munosabat bilan ifodalanadi: .)x=1oexr(-sx), bunda |0 - ] nurlanishning boshlangich intensivligi; s - moddaning tabiati va uning katlami kalinligi x ga boglik bulgan ] - nurlanishning kuchsizlanish koeffisienti. Radioizotopli satx ulchagichning prinsipial sxemasi 4.17- rasmda keltirilgan. U radioaktiv nurlanish manbai 1, ionlovchi nurlanishni kabul kiladigan xisoblagich 2, elektr toki batareyasi 3, rezistor 4, elektron kuchaytirgich 5 va ulchash asbobi 6 dan iborat. Xisoblagich metalldan yasalgan silindr bulib, ichi inert gaz bilan tuldirilgan. Silindr markazida undan izolyator bilan ajratilgan metall sim urnatilgan. Silindr devori elektr manbaining manfiy kutbiga, metall sim esa musbat kutbiga ulangan. Silindr inert gaz bilan tuldirilgan bulgani uchun xisoblagich zanjirida tok bulmaydi. Xisoblagichga radioktiv nur ta'sir etib, undagi inert gaz ionlashishi boshlangandagina xisoblagich 2 va rezistor 4 zanjirida tok bulmaydi. Xisoblagichga radioaktiv nur ta'sir etib, undagi inert gaz ionlashishi boshlagandagina xisoblagich 2 va rezistor 4 zanjirida tok xosil buladisistemalar va kurilmalar ishonchliligidan yukorirok tutishga imkon beradi. Operator xodimlarining bulishi berilgan vazifalarni umumiy ishonchliligini oshirishi xam mumkin, xodimlar texnik kurilmalar bilan izchil ishlagan xolda ishonchliligini kamaytirish xam mumkin.
Real kurilmaning uzliksiz ishlash vakti berilgan kiymatdan yukori bulishi kerak, ya'ni b τ > τ shart bajarilish kerak. P(τ )-berilgan vakt davomidagi uziliksiz ishlash extimolligi q(τ )-τ b vakt davomida tuxtash extimoli. Kuyidagi tenglik urinli buladi. q(τ )=1-P(τ ) Berilgan τ b vakt oraligida p(τ ) extimollik P(τ )= ur b e τ τ − Formula buyicha xisoblanadi, bu yerda τ ur- urtacha tuxtovsiz ishlash vakti. (τ ur)=1/λ kb formula buyicha aniklanadi. Bu yerda λ- kurilmaning tuxtab kolish jadalliklari. Kb- kurilmaning yuklanish kaeffisienti. Kurilmaning tuxtashlar jadalligi λ uning pasportida keltiriladi.
3 Texnologik jarayonlarni boshkarishda moddalarni tarkibi va fizik xossalarini nazorat kilish talab etiladi. Texnologik jarayon davomida kayta ishlanayotgan maxsulotning tarkibi va fizik xossasi uzgaradi, bu parametrlarni nazorat kilish bevosita texnologik jarayonni borishi tugrisida fikr yuritishga imkon beradi. Moddalarning tarkibi va fizik–kimyoviy xossalari analizatorlar yordamida urganiladi. Gazlarni analiz kilishda kuyidagi usullardan foydalaniladi: ♦ termokonduktometrik ♦ termomagnitik ♦ absarbision-optik ♦ elektr-kimyoviy ♦ termokimyoviy ♦ fotokalorimetrik ♦ xromotografik ♦ masspektrometrik Suyuklik muxitlarini analiz kilishda kuyidagi usullardan foydalaniladi: ♦ optik ♦ konduktometrik ♦ potensiometrik ♦ polyarografik ♦ radioizotopli ♦ titrometrik. Gaz analizatori tekshirilayotgan gaz aralashmasidagi komponent yigindisi konsentratsiyasi xakida ma'lumot beradigan kurilmadir. Gaz analizatorlari xajmga nisbatan %, g/ m 3 , mg/ l da darajalanadi. Gaz analizatorlari komplektiga datchik, asbobni normal ishlashini ta'minlovchi uzellar kiradi. Ayrim gaz analizatorlari bilan tanishib chikamiz. Termokonduktometrik gaz analizatorlari. Ishlash prinsipi gaz aralashmasi issiklik utkazish kobiliyatining tekshirilayotgan komponent konsentratsiyasiga boglikligiga asoslangan. Asbobning ulchash elementlari uzi kiziydigan karshilik termometri rejimida ishlaydigan, platina tola joylashgan kamera shaklidagi uzgartkichdan iborat. Gaz aralashmasi tarkibini uzgarishi, uning issiklik utkazish kobiliyatini uzgartiradi, natijada kizigan tola va gaz aralashmasi urtasida uzaro issiklik almashuvining intensivligi xam uzgaradi. Tolaning elektr karshiligi tekshirilayotgan komponent konsentratsiyasini bildirad
Absorbsion–optik gaz analizatori. Optik gaz analizatorlarida optik zinchlik, sindirish koeffisienti va boshka xossalarining tekshirilayotgan kopmponent konsentratsiyasiga boglikligidan foydalaniladi. Bunday analizatorlarda ul'trabinafsha va infrakizil nurlanishdan foydalaniladi. Konduktometrik usul. Bu usul eritmalar elektr utkazuvchanligining ular konsentratsiyasiga boglikligiga asoslangan. Optik usul. Optik analizatorlarda analiz kilinayotgan suyuklik tarkibi bilan shu suyuklik orkali yoruglikning tarkalish konunlari urtasidagi boglanishdan foydalanilgan, ya'ni suyuklik konsentratsiyasi uzgarganda suyuklikning sindirish kursatkichi, optik zinchligi, kutblanish burchagi uzgaradi.