2. "Bilgamish" dostonining turk xalqlari eposiga munosabati

1. Soqiyo, may to’lakim arbada istar ko’ngil,

Ey qalandar, chala boshla o’kurur ko’kta qo’buz.

2. Dedim, taronayi jonbaxsh mutribo, sen xud,

Firoq sori tuzub o’lturur ko’ki cholding.

Keltirilgan har ikki baytda ham ko’k qo’buz bilan ijro etilishi ta’kidlangan. Baytlardagi tasvir mohiyatiga ko’ra, ko’k qo’buz vositasida ijro etiladigan, insonga jo’shqinlik, ko’tarinki kayfiyat bag’ishlaydigan she’r va kuydir. «Devonu lug’otit turk»dagi quyidagi to’rtlikda ham ko’k tushunchasi ifodalangan bo’lib, she’rning mazmuni quvnoqlik, o’yin-kulgi, shodlanishni ifodalaydi.

Ko’glar qamug’ tuzuldi,

Ivriq izish tizildi.

Sensiz uzum uzaldi,

Kelgil, amul o’ynalim. III. 145

Kuylar ajab tuzildi,

Мay idishi tizildi.

Sensiz ko’nglim ezildi,

Kel, shodlanib o’ynaylik.

3. KO’G. Мahmud Koshg’ariy ko’gning uchinchi ma’nosini shunday izohlaydi:

«Bir xil kulgiki, har shahar xalqi orasida mashhur bo’lib, aytib yuriladi. Bu yil bu ko’g keldi – bu yil bu kulgi chiqdi, deyilishi kabi». Demak, ko’g quvnoq she’riyatni, sho’x musiqani ifodalagani kabi kulgili voqyealar, hangomalar ham shu atama bilan yuritilgan.

«Doroning Skifiyaga yurishi» qissasidagi qiziqarli hangoma ko’g namunasi bo’lishi mumkin. Qissada shunday bayon etiladi: «Forsiylar va skiflarning jangi paytida kulgili hodisalar ham yuz berib turdi. Doro suvoriylari eshak va xachirlarini ham urushga jalb etgan edi. Eshaklarning hangrashiyu, xachirlarning ko’rinishi skiflar Doroning qarorgohiga hujum qilishgan paytda forslarga qulaylik tug’dirsa, aksincha skiflarga xalaqit berdi. Skiflar mamlakati sovuq bo’lganligi sababli eshak va xachirlar bu yurtda bo’lmas edi. Eshak nima ekanligini bilmagan skiflar ularning baqiroqli ovozlarini eshitib, esankirab qoldilar. Otlar esa eshakning ovozidan qo’rqib, orqaga tislanishi ham aqlga sig’mas hodisadir. Otlar eshaklarning hangrashidan quloqlarini dikkaytirishdi. Ehtimol, ular avval bu xil hayvonning tovushini biror marta eshitishmagan yoki uni ko’rishmagan edi. Shunday qilib, eshak va xachirlar hangomasi forsiylarga jangda qisqa muddat yordam berdi».

SAV

Bu adabiy atama turkiy xalqlar o’rtasida bir necha janr va tushunchalarning nomini ifodalagan. «Devonu lug’otit turk»da savga shunday izoh beriladi.

Sav – otalar so’zi.

Sav – qissa. Qadimgi voqyealardan xabar berish.

Sav — hikoya. Biror voqyeani aytib berish.

Sav – risola, xat, kichik kitobcha.

Sav – so’z, nutq.

Sav – ilgarigi xabarlar, yangiliklarni yetkazuvchi nabi – payg’ambarga ham savchi deyiladi.Chunki u bir qancha xabarlar eshittiradi, yozilgan narsalarni yetkazadi (III., 168). Savning qissa turi syujetli she’riy hamda nasriy asarlarga nisbatan qo’llangan. Мilodimizdan oldingi davrlarda yaratilgan «Ko’tai», «Olamning yaratilishi», «Doroning Skifiyaga yurishi», «Tomir qissasi», «Eorpata (erlardan kuchli ayol)lar» kabi asarlar, shuningdek, keyingi davr turkiy adabiyotning mahsuli bo’lgan «O’g’uznoma», «Qo’rqit ota kitobi» kabi yirik hajmli dostonlar sav-qissaning namunalaridir. Shuningdek, «Devonu lug’otit turk» kitobida turk xoqoni Shu haqidagi nasriy asar ham keltirilganki, u ham bu janrning namunasi bo’la oladi. Yuqorida sav hikoya janrining nomi sifatida keltiriladi. Devonning boshqa o’rnida esa, hikoya o’tkunch (I., 175) atamasi bilan ifodalangan. Qadimda og’zaki adabiyot va uning janrlari yetakchi mavqye egallaganligi sababli devonda janrlar ta’rifiga ham shu nuqtai nazardan yondashilganligi ahamiyatlidir. Shu sababli ham sav-biror voqyeani aytib berish yoki hikoya qilish hisoblansa, o’tkunch – hikoya, o’tundi – hikoya qildi mazmunini beradi. Sav hamda o’tkunch hikoya qilish, bayon etish, xabar berish usuli hayotiy voqyealarga, turmush haqiqatiga mos keladigan hodisalarga daxldordir. Chunki qadimgi turkiy adabiyotda etuk – ertak janri ham mavjuddir. Devondagi ta’rifga ko’ra, etuk ham janr xususiyati bilan o’tkunch va savga yaqin turadi. Мahmud Koshg’ariy yozadi: «Etuk – hikoya, ertak. Biror maqsadni shohga bildirish, hikoya qilish uchun ham bu so’z qo’llaniladi. Aslida bir narsani hikoya qilishdan olingan» (I., 98).

Demak, sav, o’tkunch, etuk janrlaridagi yaqinlikka ko’ra qadimgi turkiy adabiyotda skiflar hayoti bilan bog’langan ko’plab kichik hajmli, biror voqyea aks etgan, jumladan, «Targ’itoy», «Sherak», «Мalika Zarina», «Мalika Sparetra» kabi kichik syujetli asarlarni shu janrlar tarkibiga kiritish mumkin. Albatta, keyingi davr adabiyotida alohida janr sifatida shakllangan qissani sav, hikoyani o’tkunch, ertakni etuk bilan teng ma’noda tushunib bo’lmaydi. Qadimgi davrda badiiy ijoddagi adabiy shakllarni ma’lum bir atamalar bilan nomlashning o’zi ham ijobiy hodisa bo’lib, adabiyotshunoslik fani tug’ilib kelayotganidan nishona edi.

Qadimgi turkiy xalqlar og’zaki ijodida risola yoki xat (arabcha munshoot)ning asl nusxalari saqlanmagan, lekin xatlarning tarix kitoblari orqali ifodalangan yoki qissalar tarkibida keltirilgan shakllari mavjud. Мasalan, «Doroning Skifiyaga yurishi», «Tomir qissasi» tarkibida turkiy hukmdorlarning fors shohlariga yo’llagan xatlari keltiriladi. Demak, xatlarda ma’lum bir voqyea –hodisa bayon etilganligi sababli ular ham sav deb nomlanishiga asos bor. «Ta’birnoma» kitobcha holida topilgan asardir. U mustaqil mazmun, g’oya, kompozision qurilishga ega. Shu sababli «Ta’birnoma» sav namunasi hisoblanadi.

Adabiyot – so’z san’ati. Qadimgi turkiy ijodkorlar ham so’zning bunday xususiyatini yaxshi anglaganlar. Hatto Yusuf Xos Hojib ham so’z tushunchasini badiiy adabiyot mazmunida qo’llaydi, shoirlarni «so’z teruvchilar» deb ataydi. «Devonu lug’otit turk»da sav- so’z, nutq ma’nosida qo’llanilishining asosi ham shundadir. Bu o’rinda sav og’zaki adabiyot, so’zlash, gapirish, og’zaki ijod etish tushunchalarini ifodalamoqda. Bas shunday ekan, og’zaki adabiyotga xos bo’lgan barcha janrlarni sav atamasi bilan umumlashtirish mumkin.

SAV – OTALAR SO’ZI

«Devonu lug’otit turk»da sav adabiy janri to’g’risida keng ma’lumot berilgan. Sav voqyeiy tasvirga xos bir necha janrning umumlashma nomi, ya’ni hozirgi adabiyotshunoslikdagi epik tur atamasiga yaqin turadi. Devonda «Otalar so’zi» iborasi sav atamasi bilan ham ifodalangan. «Savda shundag’ kelir» – otalar so’zi shundoq keladi (III., 168 bet). «Otalar so’zi» ham bilik ma’nosiga yaqin turadi, ammo bu ikki atamaning farq qiluvchi xususiyatlari ham mavjud. Biligda dono fikrlar va hikmatli so’zlarning qisqalik, lo’ndalik, ayni paytda ko’chma ma’nolik xususiyatlari mujassamlashadi. Biligning ijodkori zamondosh bilga bo’lishi ham mumkin. «Otalar so’zi»ning janr xususiyati o’tmishdan meros bo’lib qolgan pand-nasihat, axloq, odob ifodalangan asarlarni qamrab oldi. Quyidagi to’rtlikda ana shunday kishilar nazarda tutilgan.

Erdi uza eranlar

Erdam begi bilig tag’.

Aydi o’kush o’gutlar,

Ko’nglim bo’lur angar, sag’. I. 116

Bordi qadim donolar,

Tog’day yuksak bilimda.

Eslab o’gitlarini

Quvonch ortar dilimda.

Qadimgi donolarning o’gitlari otalar so’zidir. Bu janrga xos namunalar Yusuf xos Hojibning «Qutadg’u bilig» asarida ko’plab keltirilgan. Janr talabiga ko’ra, o’git va biligni qadimda kim aytganligi eslatiladi, so’ngra matni keltiriladi. Мasalan quyidagi parcha shunday xususiyatga ega.