2. Biologik keksayish 3

Sensor-perseptiv funksiyalarning qariish. Kо‘rish funksiyasining Yosh davri 
dinamikasiga bag‘ishlangan qator tadqiqotlar mavjud bо‘lib, amerikalik psixolog 
Kruk tadqiqotining ma’lumotlariga qaraganda, agar vaqg hech bir cheklanmasa, 
kо‘ruv stimullarini idrok qilish 20—50 Yoshli odamlarda bir tekis, aniq va tо‘g‘ri 
amalga oshishi mumkin. Mabodo vaqg cheklangan bо‘lsa, idrok qilinayotgan jism 
qisqa vaqg namoyish qilinsa, qо‘zg‘atuvchining kuchi о‘zgarib tursa, Yoshlar bilan 
kattalar о‘rtasida keskin farq vujudga keladi. Oddiy turmushda bu hol jismlarga uzoq 
muddat termulish imkoniyati va sun’iy yorug‘liqdan foydalanish kо‘ruv idroki 
pasayishining oldini oladi va muvaqqat uzilishni barham toptiradi. L.E.Birron va 
L.Botvinnik quyidagicha xulosa chiqardilar: sensor axborotni qayta ishlash va 
stimullarni baholash uchun keksa kishilarga kо‘p vaqg kerak. Kо‘rish pasayishining 

---

ikkita sababi bо‘lib, biri kо‘z gavharining torayishi, ikkinchisi kо‘z 
akkomodatsiyasining yomon- lashuvidir. 
S.Pakoning fikricha, idrok qilinayotgan obyekt va uning stimullari qanchalik 
murakkablashib borsa, tajribada Yosh davrining farqlari shunchalik ortib boradi. 
Bir guruh psixologlarning uqdirishicha, idrok funksiyasidagi Yosh davriga 
bog‘liq pasayishning asosiy sabablaridan biri miya pо‘stining gnostik zonasidagi 
neyronlar miqdorining kama- yishidir. U.Mayls va A.Uelford uning pasayishini 
aytganlar. 
Eishtish. Eshitish qobiliyatining eng yuqori darajasi 14—15 Yoshlarga tо‘g‘ri 
keladi, undan keyingi kamolot davrlarida biroz pasayish yuz beradi. Kо‘pgina 
olimlarning fikricha, inson Yoshining ulg‘ayishi bilan eshitishning zaiflashuvi 
mо‘tadil holat hisoblanib, organizmning biologik qarishi bilan uzviy bog‘liq ravishda 
kechadi. Ishlab chiqarishdaga kuchli shovqin odamning eshitish qobiliyatini 
yomonlashtiradi. Eshitish uquvini yuqotish erkaklarda ayollarga qaraganda kup 
uchraydi. 
Ta’m bilish sezgisida ham Yosh ulg‘ayishi va keksalik tufayli ayrim 
о‘zgarishlar vujudga keladi. Masalan, nordon, shirin va achchiq- ni sezish 50 
Yoshgacha keskin о‘zgar- masa-da, lekin undan keyinsh о‘sish davrida maza 
surg‘ichlari miq- dorining kamayishi evaziga sezsh chegaralarining kengayishi sodir 
bо‘ladi. 
Hid sezgirligining о‘zgarishiga asosiy sabab nerv uchlari va tolalarida 
karaxtlikning boshlanishidir. Bundan tashqari, hid bilish sezshrligi kamayishining 
sabablari havoning ifloslanishi, zaharli va kо‘lansa hidsh moddalar bilan nafas olish, 
chekish, oziq-ovqatda A vitamini etishmas- ligidir. 
Keksayganda og‘riq va teri-tuyush sezgirligi ham pasayadi. Tebranish 
sezshrlish ham Yosh о‘tgan sari yomonlashadi, orqa miyaning orqa qismlaridagi 
degenativ о‘zgarish ana shu holatni keltirib chiqaradi. 
Keksayish davridagi shaxs psixologiyasi 
Keksayish davriga 61(56)—74 Yoshli erkak va ayollar kiradilar. Bu davrdagi 
kishilar xilma-xil xususiyatlari, shaxslararo munosabatlari bilan boshqa Yosh 
davrlardagilardan ajralib turadi. Mazkur Yoshdagilarni shartli ravishda ikkita katta 
guruhga ajratish mumkin: a) mutlaqo iste’foga chiqqan, ijtimoiy faol bо‘lmagan 
erkak va ayollar; b) nafaqaxо‘r erkak va ayollar, lekin ijtimoiy hayotning u yoki bu 
jabhalarida faoliyat kо‘rsatayotgan keksalik alomatlari bosayotgan odamlar. 
Ularninghis-tuyg‘ulari yashash tarziga muvofiq namoyon bо‘ladi. Ularning his-
tuyg‘ulari vujudga kelishi jihatdan ikki xildir: 1) barqaror kayfiyat, hotirjamlik 
tuyg‘usiga ega bо‘lgan, о‘z qadr-qimmatini saqlayotgan, nufuz talab erkak va ayollar; 
b) kayfiyati barqaror, osoyishta xulq-atvorli, oila muhitining sardoriga aylangan, 
tabiat va jamiyat gо‘zalliklaridan bahramand bо‘layotgan, ijtimoiy faoliyatdan qariyb 
uzoqlashgan, qarilik gashtini surayotgan kishilar. Ularning bir guruhi moddiy 
boylikni ma’naviyat bilan qо‘shib olib borishga intilsalar, boshqalari tо‘plangan 
moddiy boylik bilan qanoat hosil qiluvchilar, qolgan umrini xotirjam, zahmat 

---

chekmay о‘tkazishga ahdu paymon qilgan erkak va ayollardan iboratdir. Mazkur 
Yoshda yuzaga keladigan inqiroz ham mana shu ikkala omilning mahsuli hisoblanadi. 
Keksayish davrida biologik organning zaiflashuvi psixik jarayonlarning ham 
о‘zgarishiga olib keladi. Ruhiy keksayish alomatlari ayollarda ertaroq paydo bо‘ladi. 
Erkak va ayollar о‘rta- sidagi farqlar borgan sari yaqqol kо‘zga tashlana boshlaydi. 
Bu farqlar bilish jarayonlari (sezgi, idrok, xotira, tafakkur), axloqqacha (farosatlilik, 
hushyorlik, hozirjavoblik, topqirlik) va aql-zakovat (aql, bilim, ijtimoiy tajriba, 
mahorat, ijodiy faoliyat, barqaror malaka) kabi ruhiy holatlarda о‘z aksini topadi. 
Ayollarning zaifa deb nomlanishi ham bejiz emas, chunki jismoniy zaifliqdan 
tashqari boshqa ruhiy kechinmalarda ham beqarorlik sezilib turadi (kо‘z Yoshi 
quvonchdan bо‘lsa — irodaning zaifligini kо‘rsatadi, g‘am-g‘ussa, о‘kinish, tug‘yon 
sababli bо‘lsa his-tuyg‘uni boshqarish imkoniyati yо‘qligini kо‘rsatadi). Ayollarning 
tabiiy azobdan (tug‘ish, bola tarbiyasi) tashqari xizmat, oila tashvishi, yumushi, 
mehr-muhabbatga otashligi, nozik qalbi tashqi qо‘zg‘atuv- chilarga tez javob 
beruvchanligi jihatdan ertaroq qarishga olib keladi (asab sistemasining buzilishi, 
irodaviy zо‘riqish, aqliy tanglik holatlari). 
Psixologlar keksayish davridagi erkak va ayollarning ruhiy dunyosini 
о‘rganish bо‘yicha tadqiqot ishlari olib borganlar. Amerikalik V.Shevchuk mazkur 
Yoshdagi odamlarning ijtimoiy faoliyatda qatnashishi xususiyatini tekshirib, 65 
Yoshlilarning 24,1 foizi, 70 Yoshlilarning 17,4 foizi, 75 Yoshlilarning 7,7 foizi 
ijtimoiy faoliyatdan voz kechganligini aniqlagan. Oliy maktab muallimlarining ilmiy 
mahsuldorligi dinamikasini tadqiq qilgan M.D.Aleksandrova matematika, fizika, 
biologiya, psixologiya va boshqa sohalarning vakillari о‘rtasida keksayishning 
birinchi bosqichida (61—66 Yoshlarda) bir oz farq mavjud bо‘lsa-da, uning ikkinchi 
bosqichida (67-72 Yoshlarda) о‘sha tafovut ham yо‘qolib borishini ta’kidlavdi. 
L.I.Zaxarova esa keksayish davridagi erkak va ayollarning oliy nerv faoliyatini 
tekshirib, ularda ranglarni kо‘rish maydonining chegarasi uchun quyidagilar muhim 
rol о‘ynashini uqtiradi: 1) kо‘rish yо‘llari analizatori chekka qismlarining holati; 2) 
markaziy nerv sistemasining umumiy faolligi; 3) insonning Yoshi; 4) kо‘rish 
analizatorining faoliyat kо‘rsatish sharoiti; 5) insonning jinsi. 
Amerikalik psixolog D.Veksler keksayishda aqlni о‘lchash uchun 1939 yilda 
maxsus test ishlab chiqqan va "Katta kishilar aqlini о‘lchash va baholash" nomli 
kitobida test о‘tkazish usuliyatini batafsil bayon qilgan. 
D.Veksler tavsiya qilgan formulaga binoan har qanday Yoshdagi shaxsning 
akdiy kamolot darajasini mazkur Yoshga munosib tarzda ishlab chiqsa bо‘ladi. 
Buning uchun muallif aql koyeffitsiyenti atamasidan foydalanadi: 
AK= ─×100 
D.Veksler shkalasi bо‘yicha AV — shaxsning aqliy kо‘rsatkichini, KV 
(keksayish darajasi) esa kalendar Yoshini anglatib keladi. 
"Veksler batareyasi" 11. ta subtestdan iborat bо‘lib, ulardan 7 tasi verbal 
(sо‘zlardan tuzilgan), 4 tasi noverbal (alomatlardan iborat)dir. Barcha kо‘rsatkichlar 
bо‘yicha eng yuqori natijaga 15—25 Yoshlilar, boshqa ma’lumotlarga kо‘ra 26—29 
Yoshlilar erishadilar; keyin 40—45 dan asta-sekin pasayish boshlanadi; 60— 65 
Yoshlarda bu kо‘rsatkich yanada quyiga tushadi. 

---

D.Veksler keskin о‘zgaruvchan va kam о‘zgaruvchan Yosh davri 
funksiyalariga alohida e’tibor beradi. Birinchisiga qiskd muddatli xotira, о‘xshashlik, 
simvollar, Koss kubchalari; ikkinchisiga — lug‘at boyligi, umumiy ma’lumotlilik, 
rasm tuzish (tartibga keltirish ma’nosida), tugallanmagan rasmlarni vdrok qilish 
kiradi. Mazkur variatsiyalardan foydalanib, eksperimental psixologiyaga yangi 
kо‘rsatkich kirigishni taklif qiladi, uni deterioratsiya koyeffitsiyenti deb ataydi 
(deterioratsiya — yomonlashuv, buzilish, demaqdir): 
DK = ──× 
bu erda BK
X
— barqaror kо‘rsatkich, BK
2
— beqaror kо‘rsatkichni bildiradi. 
Yosh odamlarda mazkur koyeffitsiyent 5 foizdan oshmaydi, keksalarda esa 20 
foizga yaqinlashadi. Kо‘rinib turibdiki, Yosh ulg‘ayishi bilan nomutanosiblik 
darajasi о‘sib boradi. 
D.Veksler testi tо‘g‘risida har xil tanqidiy mulohazalar mavjud bо‘lsa-da, lekin 
muallifning Yoshlarga tatbiq qilgan testi ularning aqliy tayyorgarligi darajasini, 
о‘qishga uquvliligini bildirsa, keksalarda u hayotiy tajribalarga asoslangan 
donishmandlikni anglatadi, degan fikr tо‘g‘ridir.