2. bob. Jamoatchilik fikrining shakllanish bosqichlar va uni o‘rganish metodologiyasi

2.BOB.Jamoatchilik fikrining shakllanishi va uni o‘rganish metodologiyasi
2.1Jamoatchilik fikrining ijtimoiy hayotda namoyon bo‘lishi
Jamoatchilik fikri shakllanishi davomida paydo bo‘lish, shakllanish va faoliyat bosqichlarini bosib o‘tadi. Jamoatchilik fikri stixiyali yoki ongli ravishda shakllanishi mumkin.
Jamoatchilik fikrini shakllantirishning o‘ziga xos usullari mavjud. Ularga singdirish, ishontirish, taqlid usullari kiradi. Jamoatchilik fikrini shakllantirish kanallariga esa ommaviy axborot vositalari, og‘zaki tashviqot, siyosiy targ‘ibot, shaxslararo munosabatlar kiradi.
Jaomatchilik fikrining shakllanish bosqichlari o‘z ichiga individual fikrlarning paydo bo‘lishi, fikrlar almashinuvi, ko‘plab fikrlarning o‘zaro moslashishi asosida yagona fikrning hosil bo‘lishi hamda faoliyatga kiritilishini oladi. Kundalik hayotimizda jamoatchilik fikrining shakllanish bosqichlari hammasi birgalikda amalga oshirilib, o‘ziga xos ko‘tarilish va tushishlardan iborat bo‘ladi. Har daqiqa biror yangi individual, guruhiy yoki jamoatchilik fikri shakllanadi.
Jamoatchilik fikri deyarli har doim o‘zining sardorlariga, boshchilariga ega bo‘ladi. Urug‘chilik jamoasida bu yoshi ulug‘ oqsoqollar bo‘lgan, keyinchalik esa diniy rahnamolar, zodagonlar, partiya rahbarlari va h.k. Ular o‘z ta'sir doirasi orqali jamoatchilik fikrini boshqarib, nazorat qilib turishgan.
Bugungi kunda jamoatchilik fikrini shakllantiruvchi maxsus mutaxassislar – ideologlar, mafkurani targ‘ib etuvchilar mavjud. Ular jamiyatda ma'lum fikrning ustun bo‘lishini ta'minlash vazifasini bajarishadi. Bunda odatda propaganda (tashviqot), senzura, sotsial psixologiya usullaridan keng foydalaniladi.
Shakllangan jamoatchilik fikri integrativ xarakterga ega bo‘ladi. U fikrlarning umumiy yig‘indisi emas, balki umumiy ongning namoyon bo‘lgan shakli sanaladi. Shakllangan jamoatchilik fikrining tarkibini aksariyat baholar tashkil etadi. Bu baholar ba'zi hollarda aldamchi bo‘lishi ham mumkin.
Jamoatchilik firkini o‘rganishning asosini unining metodika va metodologik bazasi, jumladan so‘rovnomani tuzish usullari va yo‘llari tashkil etadi. Gellap institut tomonidan XX asrning 40 yillarida saylov kampaniyalarining yo‘nalishini va rivojlanishini bashorat qilish tajribasini o‘rganish natijasida jamoatchilik fikrini o‘rganish metodikasini takomillashtirish maqsadida besh o‘lchovli rejasini ishlab chiqilgan.
Unga ko‘ra, mazkur jarayonda eng asosiysi savolni tanlash va uni ifoda etish ekanligi aniqlandi. Mazkur sohada aniqlangan kamchiliklar to‘g‘ri qo‘yilmagan va sifatsiz savollar tufayli ekanligi aniqlandi. Misol uchun savol o‘rganilayotgan predjmet yuzasidan ma'lumotga ega bo‘lmagan pinsonlarga berilgan; savolga javobni o‘ylamasdan avtomatik beruvchilar hamda savolnio‘ylab, baholab javobberuvchilar o‘rtasidagi farq inobatga olinmagan; savollar turli guruhlar tomonidan turlicha baholanishi mumkin bo‘lgan, ya'ni ikki xil ma'noga ega bo‘lgan; ayrim savollarga bitta tugal javob berish imkoni bo‘lmagan; nima sababdan respondent ma'lum fikrni yoqlagani ex'tiborga olinmagan.
Gellappning rejasiga ko‘ra, jamoatchilik fikrining beshta xususiyati e'tiborga olinishi kerak:

1. 
   respondentning so‘ralayotgan predmet yuzasidan ma'lumotga egaligi
   
2. 
   respondentning umumiy nuqtai nazari
   
3. 
   nima sababdan respondent ma'lum qarashlarning tarafdori ekanligi
   
4. 
   muammoning o‘ziga xos tomonlari yuzasidan respondentning fikrlari
   
5. 
   bildirilayotgan fikrning intensivligi, ya'ni jadalligi.
   

Gellappning besh o‘lchovli rejasida besh xil turdagisavollardan foydalaniladi. Bular filtr savollar, ochiq savollar, sababiy savollar, o‘ziga xos savollar, fikrning jadalligini aniqlovchi savollar. Bugungi kunga kelib sotsiologiyaning rivojlanishi tufayli uning metodika va metodologiyasida ko‘plab o‘zgarishlar yuz berdi. Jumladan, savollarning ko‘plab turlari ishlab chiqilib, ularning shakllari takomillashib bormoqda. So‘rovlar mintaqaviy va umummilliy darajada o‘tkazilmoqda. Undan tashqari buyurtmachining talabiga binoan yopiq so‘rov tadqiqotlari; turli tadqiqot institutlarining eksperimental so‘rovlari olib borilmoqda. Ularning amaliy va nazariy ahamiyati yuqori bo‘lib, jamiyat va alohida buyurtmachilarning maqsadlaridan kelib chiqqan holda jamoatchilik fikrining ma'lum jabhalarini va baholovchi fikrlarini, fikrning rivojlanish tendensiyalarini aniqlash imkonini beradi.
Shundan kelib chiqqan holda bugungi kunda jamoatchilik fikrnini o‘rganishning va qayd etishning quyidagi shakllarini ko‘rsatish mumkin⁷:
1. Elektoral (saylovlar paytida)
2. Plebessentar (umumxalq muhokama)
3. Kommunikativ (prezidentning xalq bilan muloqoti)
Jamoatchilik fikri sotsial hayotning shunday hodi sasi sanaladiki, uni har tomonlama o‘rganib, tahlil qilib, qat'iy ravishda aniqlashning iloji yo‘q. Shuning uchun zamonaviy ilmiy adabiyotlarda jamoatchilik fikrining bir qator ta'riflari mavjud. Mazkur ta'riflar asosida jamoatchilik fikrini sotsial jamoa ongining jamiyatdagi voqyea va hodisalarga nisbatan bo‘lgan fikrlari mahsuli sifatida belgilash mumkin. Jamoatchilik fikri jamiyat hayotida baholovchi mushohadalar va mazkur jamoaviy birliklarning amaliy xatti-harakatlari shaklida namoyon bo‘ladi.
Jamoatchilik fikri doimiy ravishda guruhiy fikrni o‘zida ifodalab ijtimoiy manfaatlarga kiruvchi masalalarni qamrab olgan bo‘ladi. O‘z mohiyatiga ko‘ra, u nazariy tasavvur, ob'ektiv bilimlar va aldamchi fikrlardan tashkil topgan bo‘ladi. Jamoatchilik fikri avvaliga individlarning emotsiya va fikrlarida namoyon bo‘ladi, so‘ng esav ularni amaliy harakatlarni bajarishga undaydi. Ko‘pchilik olimlarni ng fikricha, jamoatchilik fikri insonlarning sotsial o‘zaro harakatlarining eng muhim mexanizmlaridan biri sanaladi. Chunki har qanday sotsial guruhning amaliy xatti-harakati umumiy fikrning shakllanishiga bog‘liq bo‘ladi. Jamoatchilik fikri hodisasi jamiyatni tadqiq qiluvchi barcha mutaxassislar tomonidan o‘rganiladi. Bularga jurnalistlar, porlitexnologlar, sotsial harakatlarning faollari kabilarni ko‘rsatish mumkin.
Jamoatchilik fikri jamiyat hayotida muhim o‘rin egallaydi. Shuning uchun uni o‘rganish va o‘lchash barobarida shakllantirish usullari ham mavjud.
Jamoatchilik fikrini sun'iy ravishda biror maqsad yo‘lida shakllantirish mutaxassilar tomonidan sotsial texnologiya sifatida qabul qilingan va sotsial jarayonlarni boshqarish jarayonida keng qo‘llaniladi.
Sotsium bir qator sabablarga ko‘ra, jamoatchilik fikrini o‘rganishga qiziqadi.
Birinchidan, jamoatchilik fikri jamiyat ruhiy va ma'naviy olamining o‘ziga xos hosilasi sanaladi. Shuning uchun u doimiy ravishda tegishli bo‘lgan guruhining manfaatlari va o‘ziga xos jihatlarini mujassamlashtirgan bo‘ladi. Jamoatchilik fikrining sotsial bazasi qay darajada keng bo‘lsa, uning sotsial turdagi munosabatlarni transformatsiyalash instrumenti sifatidagi ta'sir doirasi shu qadar keng bo‘ladi.
Jamoatchilik fikri jamiyatning manfaatlarini ifoda etuvchi muhim dolzarblik indikatori sifatida namoyon bo‘ladi.
Jamoatchilik fikri sotsial-psixologik fenomen sifatida ommaning yetarlicha uzoq muddatli harakatlarini rag‘batlantiruvchi va yo‘naltiruvchi omil sanaladi.
Jamoatchilik fikri sotsial texnologiya sifatida boshqaruv qarorlarining qabul qilinishida muhim o‘rin egallaydi. Uning davlat va jamiyat boshqaruvining faol sub'ekti sifatidagi o‘rni jamiyatning ijtimoiy, iqtisodiy, texnik sharoitlaridagi o‘zgarishlar barobarida rivojlanishi oqibatida ortib boradi. Natijada jamoatchilik fikrining vazifalari ortib boradi, jamoatchilikning fikr doirasi kengayadi, fikrlarning chuqurligi va sifati ortadi. Shuning uchun jamoatchilik fikri deyilganida, jamoatchilik ongining namoyon bo‘lish shakli sifatida qabul qilishimiz mumkin. Bunda fikrlar yozma yoki og‘zaki shaklda bildirilishi, dolzarb muammolarga nisbatan oshkora yoki yashirin munosabatlarni ifodalashi mumkin.
Jamoatchilik fikrini individual fikrlarning hosilasi sifatida qabul qilish holati ham mavjud. Bu yondashuv odatda ma'lum davlat yoki mintaqa aholisining fikriga nisbatan qo‘llaniladi.
Jamoatchilik fikri jamiyat hayotining barcha jabhalarida namoyon bo‘lishi mumkin. Ularning barchasi o‘zaro bog‘liqliklarga ega. Misol uchun jamoatchilikning siyosiy baholari ularning huquqiy baholari bilan uzviy bog‘liq bo‘ladi. Ahloqiy baholar insonlarning umum qabul qilingan normalarga muvoffiqligi bilan bog‘liq.
So‘nggi yillarda qator tadqiqotchilarning umumdunyo jamoatchilik fikrining shakllanishi to‘g‘risidagi mushohadalari keng o‘rin olmoqda. Ularning fikricha, mazkur jamoatchilik fikri o‘z ichiga global ijtimoiy-siyosiy muammolar yuzasidan baholovchi fikrlarini ifodalshi lozim. Xalqaro fikr dunyo hamjamiyatining sotsial-demografik taraqqiyot, dunyo mintaqalarining sotsial-iqtisodiy rivojlani shi, terrorizm, ekologiya, globalizatsiya kabi muammolar yuzasidan baho, fikr va mushohadalarini ifodalaydi. Ammo muammoni shu nuqtai nazardan tahlil qilish natijasida biz jamoatchilik fikrida zamonaviy jamiyatning sotsiomadaniy tizimini, zamonaviy bilimning predmeti va mahsus nazariyani inobatga olishimiz zarur.
Rossiyalik sotsiologlar ye. Petrenko va V. Mansurovning fikricha⁸, jamoatchilik fikrini sotsiologiya fani doirasida nisbatan mustaqil yo‘nalish sifatida tadqiq qilish holati quyidagi sabablarga ko‘ra amalga oshdi:

1. 
   Kapitalistik ishlab chiqarishning rivojlanishi iste'molchi talablarini o‘rganish, raqobat sharoitida reklamaning samaradorligini aniqlash ehtiyojini yuzaga keltirdi;
   
2. 
   Demokratik strukturalarning rivojlanishi, ya'ni siyosiy partiyalarning qaror topishi va ular o‘rtasidagi siyosiy kurashning boshlanishi siyosiy prefernsiyalarni, elektoral xatti-harakatlarni va siyosiy ta'sirlarning samaradorligini o‘rganish ehtiyojini yuzaga keltirdi;
   
3. 
   Ommaviy axborot vositalariningn, ayniqsa, televideniening shakllanishi oqibatida auditoriyaning qiziqishlari, axborot manbasini tanlashdagi motivlarini aniqlash talabini yuzaga keltirdi;
   

Mazkur sabablar qatoriga fuqarolar orasida ta'lim va madaniyat darajasining ko‘tarilishi holatini ham kiritish maqsadga muvoffiq. Chunki bu insonlarning atrof-muhi tdagi bo‘layotgan voqyealarga nisbatn bo‘lgan qiziqishining ortishiga sabab bo‘ladi. Misol uchun siyosiy va iqtisodiy jarayonlarning kechishi va h.k.
Jamoatchilik fikri va hokimiyatning jamiyatdagi o‘zaro munosabatlari jamiyat strukturasi, siyosiy tuzum, madaniyat va din shakllari kabi bir qator omillar bilan belgilanadi. Shunga ko‘ra ular o‘rtasidagi munosabatlar quyidagi ko‘rinishlarda namoyon bo‘lishi mumkin⁹:
1. OAVlarining hokimiyat tomonidan bostirilishi va bo‘ysundirilishi
2. Jamoatchilik fikrining hokimiyat tomonidan tan olinmasligi, jamoatchilik fikriga e'tibor bermaslik
3. Paternalizm, ya'ni nimjon va xali yetarlicha shakllanmagan fuqarolik jamiyatining davlat qaramog‘ida bo‘lishi va boshqarilishi, yo‘naltirilishi
4. jamoatchilik fikri va hokimiyatning o‘zaro hamkorligi
5. jamoatchilik fikrining hokimiyat ustidan kuchli nazorati, diktaturasi.

Jamoatchilik fikri nazariyasi mahsus sotsiologik nazariya bo‘lib, uning asosiy maqsadi yirik jamoalar, sinflarning dolzarb muammolar yuzasidan baholovchi fikrlarining shakllanish qonuniyatlarini va mexanizmlarini tadqiq qilishdan iborat.

Zamonaviy ilmiy adabiyotlarda sotsiologik jihatdan jamoatchilik fikrini o‘rganishda uni ongning tarkibiy elementi sifatida qabul qilish hamda uni “ong-sotsial muhit” mutanosibligida ko‘rish lozimligiga alohida e'tibor qaratilmoqda.
Jamiyatdagi siyosiy va iqtisodiy o‘zgarishlar har bir insonga alohida ta'sir ko‘rsatib, jamoatchilik fikrida o‘z aksini topadi. Bu paytda davlatning djjamoatchilik fikriga nisbatan paternalistik munosabati o‘zini oqlaydi. Chunki shu orqali yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan turli fikrlilik, nizolar va tushunmovchilikning oldi olinadi.
Jamiyat transformatsiyasi jarayoni davomida jamoatchilik fikrini o‘rganib, monitoring qilib borish har bir davlat va jamiyat uchun boshqaruv masalalri va qarorlarini qabul qilish paytida muhim sanaladi.
Jamoatchilik fikri sub'ektning qiziqshlari va tanlovidan kelib chiqqan holda ijobiy yoki salbiy bo‘lishi mumkin. Shakllangan jamoatchilik fikri uzoq muddat o‘zgarmas bo‘lishi mumkin. Ba'zida esa u an'ana va urf-odatlarning bir qismiga aylanishi mumkin.
Jamoatchilik fikri mintaqaviy va sotsial xarakterdagi tarqalish maydoniga ega bo‘ladi. O‘ziga xos kompetenlik, sotsial yo‘nalganlik, keng tarqalganlik kabi xususiyatlar odatda shakllangan yetuk jamoatchilik fikriga xos bo‘ladi. Jamoatchilik fikrining namoyon bo‘lish sohalariga siyosat, huquq, ahloq, din, fan, madaniyat kabilar kiradi.
Umuman olganda fikrni individual, guruhiy va jamoatchilik fikri sifatida turlarga ajratish mumkin. Jamoatchilik fikri sotsial muhitda o‘zining ildizlariga ega bo‘ladi. U ko‘p hollarda partiyalar, harakatlar, boshqaruvchi elitaning mnaipulyasiya ob'ektiga aylanadi. U doimiy ravishda jamiyatdagi fikrlarning o‘zaro kurashi naoqibatida shakllanib, yuzaga keladi. Ba'zi hollarda jamoatchilik fikrining analogi paydo bo‘ladi. Bu holat yuzaga kelmasligi uchun jamiyat a'zolari ob'ektiv axborotga ega bo‘lishlari, ma'naviy jihatdan yetuk va ma'lumotli bo‘lishlari lozim.