2. bob. Jamoatchilik fikrining shakllanish bosqichlar va uni o‘rganish metodologiyasi

2.2.Stereotiplar va mish-mishlar
Stereotiplar ommaviy kommunikatsiyaning oqibati sifatida. Sotsial stereotip – bu sotsial ob'ekt yoki holdisalarning jamoatchilik orasida keng tarqalgan va nisbatan o‘zgarmas, ya'ni mustahkam xususiyatga ega bo‘lgan obrazi. Stereotiplarning o‘zgarmaslik xususiyati jamiyatdagi an'anaviy qabul qilish va tafakkur qilish usullariga bevosita bog‘liq. Qabul qilish va tafakkur qilishning bunday usullari bir sotsial guruhlarning boshqalari ustidan hukmronligi va ustunligining garovi bo‘lishi mumkin. Stereotiplarning jamoatchilik fikrining shakllanishaiga o‘z ta'sirini ko‘rsatishi mumkin.
Stereotiplarning ijobiy tomoni shundan iboratki, ular tahliliy mushohada kerak bo‘lmagan sharoitlarda ma'lum yo‘nalishda harakatlanish va vaziyatdan chiqish imkonini beradi.
Stereotiplarning salbiy jihati esa ularning tahliliy mushohadaning o‘rnini bosib, ma'lum standartlashtirilgan xatti-harakatlarni bajarishni nazarda tutishidir. Bu holat milliy guruhlar o‘rtasidagi qarama-qarshilikka va yoqtirmaslik holatiga olib kelishi hamda boshqa salbiy oqibatlarga sabab bo‘lishi mumkin.
Shaxslararo munosabatlarda rollar va shaxsiy xususiyatlarni baholash davomida insonlar odatda shakllangan etalonlar asosida fikr yuritishadi. Etalonlarning asosida insonlarning rolli, shaxsiy xususiyatlarining va tashqi ko‘rinishidagi o‘xshashliklarining o‘zaro bog‘liqligiga ishonch hissi yotadi. Kuzatilayotgan insonning tashqi ko‘rinishidagi xususiyatlari asosida etalondagi boshqa xususiyatlarni ham unga mos deb o‘ylaymiz. Sh ubilan birgalida ayti bo‘tish lozimki, insonlarni tsereotiplar nuqtai nazaridan baholash o‘ziga xos qator xatoliklarga sabab bo‘ladi.

1. 
   Proeksiya effekti – o‘zimiz yoqtirgan insonga nisbatan o‘zimizdagi ijobiy xususiyatlarni biriktirish va aksincha, o‘zimiz yoqtirmagan insonga o‘zimizdagi salbiy jihatlarni biriktirish. Boshqacha qilib aytganda o‘zimizda mavjud bo‘lgan salbiy va ijobiy xususiyatlarning boshqalarga simpatiya va antipatiya asosida biriktirish.
   
2. 
   O‘rtacha xatolik effekti – insonning nisbatan yorqin ifodalangan jihatlarini o‘rtacha darajadla ko‘rishga moyillik.
   
3. 
   Tartib effekti – qarama-qarshi fikrlar paydo bo‘lganida birinchi olingan ma'lumotning to‘g‘ri ekanligini yoqlashga moyillik. Uzoq yillar davomida tanish bo‘lgan insonlar bilan muloqot davomida esa ularning aytgan so‘nggi gapiga ko‘proq ishonish shaklida namoyon bo‘ladi.
   
4. 
   Oreol effekti – inson to‘g‘risidagi fikr uning bajargan xatti-harakati asosida shakllanadi. Oreol ijobiy yoki salbiy tusgaega bo‘lishi mumkin.
   
5. 
   Stereotipizatsiya effekti – insonga ma'lum sotsial guruhlarga xos bo‘lgan xususiyatlarning biriktirilishi. Misol uchun kasbiy xususiyatlar: o‘qituvchi, matematik, shifokor va h.k.
   

Sotsial stereotip – ma'lum sotsial guruh vakillariga tegishli bo‘lgan xususiyatlar, ularning voqyea va hodisalardagi xatti-harakat normalari borasida shakllangan nisbatan o‘zgarmas fikrlar. Turli sotsial guruhlar o‘zaro harakatlari davomida bir-biriga nisbatan ma'lum fikrlarni – stereotiplarni shaklantiradi. Ular orasida etnik va milliy stereotiplar nisbatan keng tarqalgan sanaladi.
Mish-mishlar noformal kommunikatsiya turi sifatida. Mish-mishlar – haqoqniyligi tasdiqlanmagan va og‘zaki tarzda insondan insonga o‘tuvchi ma'lumotlar bo‘lib, ma'lum faktga asolangan hisoblansada, bo‘rttirish va qo‘shimchalar qo‘shilishi hisobiga mazmunan mazkur faktdan ancha yiroqlashgan bo‘ladi.
Mish-mishlar barcha jamiyatlarda tarqaladi va mavjud bo‘ladi. Ammo ommaviy jamiyatlarda u sotsial munosabatlarning yoqqol namoyon bo‘lgan shakli sanaladi.
Mish-mishlar tarkibi, axborot miqdori va ehtiyojlar nuqtai nazaridan farqlanadi.
Mish-mishlarni tarqatuvchi va ulardan vosita sifatida foydal anuvchilar odatda yuqori statusli guruhlar sanaladi.
Mish-mishlarni tarqatish omillari¹⁰:

1. 
   Axborot ehtiyojini tug‘diruvchi muammoli vaziyat;
   
2. 
   Axborotlarning noaniqligi yoki axborot yetishmasligi;
   
3. 
   Individning jamiyatdagi muammolar yuzasidan xavotirlanishi.
   

Mish-mishlar insonlarga individual, guruhiy va ommaviy darajada ta'sir ko‘rsatishi mumkin. Individual darajada ta'sir ko‘rsatishi oqibatida muhitga moslashish yoki individning dezintegratsiyasi holati yuzaga kleishi mumkin. Guruhiy darajada mish-mishlar guruhni birlashtirishi yoki aksincha parchalagi mumkin. Ommaviy darajada jamoatchilik fikrini o‘zgartirishi va kollektiv xatti-harkatlarni boshqa yo‘sinda yo‘naltirishi mumkin.
Mish-mishlar ta'sirining oqibatlarini deyarli barcha holatlarda oldindan bashorat qilib bo‘lmaydi. Chunki ularni boshqarishning iloji yo‘q. Mish-mishlarning oldini olish uchun o‘z vaqtida va tushunarli ochiq axborotlarni tarqatish lozim.
Jamoatchilik fikrini shakllantirish chiziqli bo'lmagan qo'shilish qoidasiga bo'ysunadi (individual fikr umumiy bo'lishi mumkin, ba'zilari umumiy fikrga umuman kiritilmaydi va hokazo). Jamoatchilik fikri sub’ekti muammosini hal qilishda sub’ekt va so‘zlovchi tushunchalarini farqlash zarur. Ayrim shaxslar, odamlar guruhlari so'zlovchi sifatida harakat qilishlari mumkin. Jamoatchilik fikri sub’ektiga kelsak, butun jamiyat, xalq, partiya, xalqaro hamjamiyat va boshqalar shu maqomda harakat qiladi. Ommaviy axborot vositalari – gazetalar, radio, televidenie – jamoatchilik fikrini shakllantirish va ifoda etishning kuchli dastaklaridir. Demak, biron bir guruh, jamoaviy fikr emas, balki faqat “ijtimoiy manfaat”, “muhokama”, “kompetentlik” mezonlariga javob beradigan fikr ommaviy bo‘ladi yoki ommaga aylanadi. Uning so‘zlovchilari esa sinflar, ijtimoiy qatlamlar, sinflar hamjamiyati, xalqdir. Bu fikrni alohida, guruh yoki umumiy, jamoatchilik fikri yoki ommaviy deb tasniflash mumkinligini anglatadi. Iqtisodiy, ijtimoiy-siyosiy, mafkuraviy va axloqiy munosabatlar tizimidan tashqarida jamoatchilik fikri mavjud bo'lolmaydi. Ushbu hodisaning qiymat mulohazalari mavjud ijtimoiy xarakter. Batafsil G.V. Plexanov “Materializm tarixining ocherklari” asarida jamoatchilik fikrining ildizlari ijtimoiy muhitda va pirovardida iqtisodiy munosabatlar; bu har qanday berilgan “jamoatchilik fikri” uni yuzaga keltiruvchi ishlab chiqarish usuli qarib qolishi bilanoq qarila boshlashiga zid emas. “Jamoatchilik fikri” iborasi Angliyada 12-asrning ikkinchi yarmida paydo boʻlgan. U birinchi marta ingliz siyosatchisi va yozuvchisi Jon Solsberi tomonidan qo'llanilgan. 18-asrda bu tushuncha boshqa mamlakatlarda ham keng qoʻllanila boshlandi. Jamoatchilik fikrining kuchi, uning tarixiy jarayon sub'ektlari faoliyatiga faol ta'siri inkor etib bo'lmaydigan bo'lib qoldi. Jamoatchilik fikri ommaviy ongning o'ziga xos ko'rinishidir. Bu mulohazalar, g'oyalar, g'oyalar, baholashlar va aks ettiruvchi munosabatni (yashirin va aniq) o'z ichiga olgan murakkab ruhiy shakllanishdir. ijtimoiy guruhlar jamiyatning dolzarb voqealari, faktlari, hodisalari va muammolariga. Jamoatchilik fikri ma’lum bir tarixiy davrda jamiyatdagi sinflar va ijtimoiy guruhlarning manfaatlari, kayfiyati, his-tuyg‘ularini aks ettiradi. Darhaqiqat, jamoatchilik fikri ijtimoiy guruhlar va butun jamiyat davom etayotgan ijtimoiy jarayonlarni qanday aks ettirishi va idrok etishining ko‘rsatkichidir. Zamonaviy sotsiologik adabiyotlarda (xorijiy va mahalliy) jamoatchilik fikrining turli xil ta'riflarini topish mumkin. Jamoatchilik fikri keng tushunchalarni o'z ichiga oladi. Birinchidan, fikrlarni haqiqat deb qabul qiladigan yoki rad etadigan ongning munosabatlari mavjud. Ikkinchidan, bu ijtimoiy voqelik haqidagi nuqtai nazar, pozitsiya, g'oyalar. Uchinchidan, jamoatchilik fikri qandaydir ob'ektga nisbatan qadriyat yoki hukm sifatida qaraladi.

Xulosa
Jamoatchilik fikrini shakllantirish mexanizmlari juda xilma-xil bo'lib, sezilarli darajada fuqarolik jamiyatining hokimiyat bilan aloqa qilish usullariga, demokratiyaning institutsionalizatsiya darajasiga, jamoatchilikni tashkil etishga bog'liq. Eng ichida umumiy ko'rinish uning shakllanishining hissiy, stixiyali va ratsional-ongli usullarini farqlay oladi. Hissiy, hissiy yo'llar va mexanizmlar, qoida tariqasida, shaxslararo muloqot asosida shakllanadi. Biroq, bunday kanallar orqali guruh pozitsiyalari va undan ham ko'proq ommaviy fikrning kristallanishi uchun uzoq vaqt kerak bo'ladi. Bu erda psixologik taklif, infektsiya mexanizmlarining roli katta. Shakllanishning o'z-o'zidan paydo bo'ladigan usullari ko'pincha rahbarning fikriga va ommaviy axborot vositalarining xabarlariga asoslanadi. Birinchi holda, nufuzli rahbar tomonidan bildirilgan pozitsiyalar fuqarolarning bevosita mavjud bo'lgan fikrlarini shakllantiradi. Odamlar ularga qo'shiladi va shu bilan ularning ovozini kuchaytiradi va siyosiy imkoniyatlarini kengaytiradi. Doirasida bu usul jamoatchilikni muayyan hodisa va g‘oyalar atrofida jamlash, ommaviy axborot vositalari hodisalarni tasvirlashdagi nomuvofiqlikdan xalos bo‘lishga, nima bo‘layotganini tushunishda ishonchga erishishga intiladi. Bu erda ma'lum munosabatlar, hissiy holatlar, naqshlar va stereotiplar o'stiriladi. Shu nuqtai nazardan, ongsiz rag'batlantirish usullari ko'pincha qo'llaniladi: ma'lum bir hodisaga avtomatik ravishda ijobiy yoki salbiy jamoatchilik reaktsiyasini keltirib chiqaradigan ma'lum baholash birlashmalari, stereotiplar yoki standartlarni o'z ichiga olgan standartlashtirilgan va soddalashtirilgan taqdimotlar yangiliklar oqimiga kiritiladi. Masalan, ongsiz darajada o'rnatilgan bunday uyushmalar, masalan, "do'st yoki dushman" muammosiga qadrli munosabatni qo'zg'atadigan etnik yoki ijtimoiy xurofotlarni o'z ichiga oladi. Jamoat pozitsiyasini shakllantirishning bu usuli bilan nafaqat fikr yetakchilarining, balki intellektual elitaning ham roli yuqori. Biroq, bu holatda rasmiylar bildirilgan fikr va baholarga aniq javob berishlariga kafolat yo'q. Jamoatchilik fikri, shuningdek, maxsus tuzilmalar, partiyalar, harakatlar, tahliliy tuzilmalar faoliyati natijasida ham shakllanadi, ular professional darajada jamoatchilik nomidan muayyan baholarni ishlab chiqish va efirga uzatish bilan shug‘ullanadi. Bunday professionallashtirish davlat lavozimlarini tayyorlashning oqilona tartib-qoidalarini kuchaytirish, kanallarni shakllantirish, axborotni tarqatish yo‘llarini kuzatish va kuch tuzilmalariga yetkazish bilan uzviy bog‘liqdir.