2 Bob. Naqd pulsiz hisob-kitoblar va noto’lovlar muammosi. 1§. Naqd pulsiz hisob-kitoblar tizimi

d) Cheklar bilan hisob-kitob qilish tartibi. 

---

48
 
O’zbekiston Respublikasi banklari xo’jalik sub’ektlari va aholi o’rtasidagi 
naqd pulsiz hisob-kitoblarni amalga oshiradi. Tovarlar va ko’rsatilgan xizmatlar 
uchun hisob-kitoblar o’tkazishda cheklardan foydalanish mumkin. Aholiga banklar 
tomonidan chakana va kooperativ savdo hamda xizmat ko’rsatish tashkilotlari bilan 
tovarlar va bajarilgan hizmatlar bo’yicha hisob-kitob qilish uchun cheklar beriladi.
Hisob-kitob cheki bu hisobvaraq egasi (chek beruvchi) o’z hisobvarag’idan 
oluvchining (chek egasi) hisobvarag’iga chekda ko’rsatilgan summadan mablag’larni 
o’tkazib berish uchun bankining maxsus blankasida bankka bergan topshirig’idir. 
Chek blankalari tipografik yo’l bilan tijorat banklari buyurtmasiga ko’ra ularning 
faoliyati uchun etarli bo’lgan miqdorda tayyorlanadi. Bunda cheklar belgilangan 
namunadagi 0505411005 shaklda har bir bank uchun alohida bo’lgan bank nomi va 
firma belgisidan tashqari barcha zaruriy rekvezitlarga ega bo’lishi shart. Hisob-kitob 
cheklarini yozib berishda ularning boshlang’ich summasini tijorat banklari tomonidan 
mustaqil ravishda aniqlanib, yuqori summasi Respublika Markaziy banki tomonidan 
belgilanadi. Chekning amal qilish muddati esa tijorat banklari tomonidan mustaqil 
belgilanadi.
Cheklar omonat qo’yuvchi jismoniy shaxsning depozit hisobvarag’ida 
saqlanayotgan mablag’lar hisobiga yoki topshirilgan naqd pul summasiga beriladi.
Hisob-kitob cheki 2 qismdan iborat: 
-birinchi qismi hisob-kitob cheki; 
-ikkinchi qismi koreshok. 
Chekning koreshogi chekning birinchi qismida ko’rsatilgan summalarini 
tasdiqlash uchun belgilangan nazorat raqamlarini o’z ichiga oladi. Bank xodimi 
hisob-chekini berishda kuyidagi rekvezitlarni to’ldirib berishi lozim: 
-chek berilgan sana; 
-chek bo’yicha to’lanishi lozim bo’lgan summani raqamlar va so’z bilan; 
-hisob-kitob chekiga nomi yozib berilayotgan shaxsning familiyasi, ismi, 
otasining ismi; 
-uning pasportining seriyasi va nomeri; 
-chek beruvchining depozit hisobvarag’i nomeri; 
-chek bergan bank bo’limining nomi va kodi; 
-chekning amal qilish muddati. 
Ko’rsatib o’tilgan barcha rekvezitlar to’ldirilgan so’ng, bankning mas’ul 
xodimi hisob-kitob cheki va koreshokka imzo qo’yadi va hisob-kitob chekining 
kesish chizig’ida qolgan sonlar hisob-kitob cheki summasiga mos kelishi uchun 
hisob-kitob cheki nazorat sonlar hoshiyasi bo’ycha koreshokni ajratadi hamda muhr 
bilan mustaxkamlaydi. Shundan so’ng, chek oluvchi mijoz chekni olganligi haqida 
koreshokka o’z imzosini ko’yadi.
Bankning mas’ul xodimi alohida daftarga hisob-kitob chekining seriyasi, 
nomeri, nomiga chek yozib berilgan shaxsning familiyasi, ismi, otasining ismi va 
chek summasini yozib qo’yishi lozim. Bunda ushbu chek omonat bo’yicha 
hisobvaraqda saqlanayotgan mablag’lar yoki depozit hisobvaraqdan ko’chirilgan 
yoxud naqd pullarda qo’yilgan mablag’lar hisobiga berilganligini alohida ko’rsatib 
o’tishi shart.

---

49
Bank chek berganda jismoniy shaxsning arizasiga ko’ra chekning summasiga 
20206 «Jismoniy shaxslarning talab qilinguncha saqlanadigan depozitlari» alohida 
hisobvarag’ini ochadi va to’lovlar mana shu hisobvarag’dan amalga oshiriladi. 
Mas’ul bank xodimi barcha rasmiylashtirish ishlarini bajargandan so’ng chekni 
koreshogi bilan birgalikda kassirga beradi. Kassir mas’ul ijrochidan barcha zaruriy 
hujjatlarni olgandan so’ng avvalo, hujjatlarda bajarilgan yozuvlarning to’g’ri 
rasmiylashtirilganligini tekshiradi va ularni imzolaydi. Agar hisob-kitob cheki naqd 
pul hisobidan rasmiylashtirilgan bo’lsa, chekni oluvchidan naqd pullarni va chek 
uchun to’lovni qabul qiladi. Pulning to’g’rililiga ishonch hosil qilgach, chek va 
omonat daftarchasining alohida belgilangan joyga o’z imzosini qo’yib chekni omonat 
daftarchasi bilan birgalikda hisob-kitob chekni oluvchiga topshiradi. Chekning 
koreshok qismi esa operatsion kun oxiriga qadar kassirning o’zida qoladi.
Operatsion kun oxirida bank kassiri banderollardagi hisob-kitob-cheklarining 
koreshoklarida belgilangan rekvezitlar bilan, naqd pullarda qabul qilingan summani 
va omonatlar bo’yicha hisobvaraqlardan hisobdan chiqarilgan summani ko’rsatadi. 
Shundan so’ng chek koreshogini mas’ul ijrochiga topshiradi.
Hisob-kitob chekini rasmiylashtirish davrida xatoga yo’l qo’yilishi mumkin. 
Agarda hisob-kitob-chekini to’ldirishda xatoga yo’l qo’yilsa, unda ushbu chek 
varaqasi buzilgan hisoblanadi va uning o’rniga hisob-kitob chekining yangi varaqasi 
to’ldiriladi. Bunday hollarda hisob-kitob cheki quyidagi tartibda hisobdan chiqariladi: 
-xarflar bilan yozilgan «Hisob-kitob» so’zidan bir qismi qirqib olinadi; 
-chek varaqasining o’rtasiga «buzilgan» degan ustxat yoziladi va ushbu yozuv 
yozilgan sana ko’rsatiladi; 
-chek varag’iga kassir va bosh buxgalter tomonidan imzo qo’yiladi. 
Tijorat banklarida qabul qilingan cheklarning hisobi qimmatbaho blanklarning 
xarakati hisobini yuritishga doir daftarda olib boriladi va balansdan tashqari ko’zda 
tutilmagan holatlar bo’yicha 93609 «Saqlanayotgan qimmatbaho buyumlar» hisob 
varag’ida hisobga olib boriladi. Shu kun davomida ishlatilgan chek varaqalari chiqim 
orderi bo’yicha 93609 «Saqlanayotgan qimmatbaho buyumlar» hisob varag’idan 
hisobdan chiqariladi. 
Chekni olgan jismoniy shaxs sotib olayotgan tovari yoki ko’rsatilgan xizmat 
uchun hisob-kitob cheki bilan hisob kitob qilishi mumkin. Hisob-kitob chekini qabul 
qilish vakolatiga ega bo’lgan savdo tashkiloti xodimi mahsulot to’lovi uchun chekni 
qabul qilayotganda chek belgilangan namunadagi blankada rasmiylashtirilganligini 
nazorat raqamlari chekda yozilgan summaga muvofiqligini, chek muddati o’tkazib 
yuborilmaganini, unda bank bo’limi muhrning aniq izi va bank xodimlarining imzosi 
mavjudligini tekshirib ko’radi. Shu bilan birga, chek beruvchining pasportini ham 
olib chekda ko’rsatilgan pasport seriyasi va nomerlari bilan solishtirib ko’radi. Chek 
bo’yicha tekshiruv bajarilgandan so’ng hisob-kitob chekining orqa tomoniga savdo 
xodimi savdo tashkilotining belgisini ko’yadi. Chek mahsulot uchun to’lov sifatida 
qabul qilingan bo’lib hisoblanadi.
Hisob-kitob cheki savdo tashkilotlari tomonidan naqd pulga almashtirilmaydi. 
Lekin, sotib olinayotgan maxsulot qiymati chekda ko’rsatilgan summadan kam 
bo’lsa, bu holda savdo tashkiloti ushbu chek summasining 25 foizdan oshmagan 
mikdordagi qiymatini qaytim sifatida qaytib beradi. 

---

50
Mahsulot uchun to’lov sifatida qabul qilingan cheklar savdo tashkilotlari 
tomonidan ularda xizmat ko’rsatuvchi bank bo’limlariga pul tushumi bilan birga 
inkassatorlar orqali topshiriladi, ya’ni inkassatorlar belgilangan vaqtda bankka kelib 
savdo tashkiloti xodimlari tomonidan tayyorlab quyilgan inkassatorlik xalta yoki 
sumkalarni olib ketadilar. Ushbu sumkalarga oldindan pul tushumi bilan birga hisob-
kitob cheklari joylashtirilgan bo’ladi. 
Bank tomonidan qabul qilingan cheklar bo’yicha to’lovlar kuyidagi tartibda 
amalga oshiriladi: 
1. Chek egasi va chek beruvchiga bitta bank bo’limida xizmat ko’rsatilganda: 
-chek summasi savdo tashkilotining hisob varag’i krediti va «Inkassatsiya 
qilingan pul tushumlari va cheklar» hisob varag’i orqali chek beruvchining hisob 
varag’ining debetidan o’tkaziladi. Chekning asl nusxasi bank mas’ul ijrochisining 
imzosi, bankning to’rtburchak muhri izi tushirilan va qabul qilish sanasi ko’rsatilgan 
holda kunlik hujjatlar yig’masiga tikiladi.
2. Chek egasi va chek beruvchiga turli bank bo’limlari xizmat ko’rsatsa: 
-chek egasining banki chekda ko’rsatilgan summani qabul qilingan chekka 
asosan chek beruvchining hisobvarag’iga o’tkazib beradi. Bir vaqtning o’zida tijorat 
banklarining elektron hisob-cheklari elektron to’lov tizimi orqali chek beruvchining 
bankiga jo’natiladi. Chekning asl nusxasi mas’ul ijrochi tomonidan imzo qo’yilgan, 
to’lov amalga oshirilgan sana, bankning to’rtburchak muhr izi tushirilgan va qabul 
qilish sanasi ko’rsatilgan holda kunlik hujjatlar yig’masiga tikiladi.
Chek beruvchi banki elektron to’lov tizimi orqali elektron hisob-kitob chekini 
qabul qilib oladi. Bu bankda chek summasi elektron hisob-kitob cheki asosida 
dasturiy yo’l bilan avtomatlashtirilgan tarzda chek beruvchining hisobvarag’idan 
hisobdan chiqariladi. Elektron chek bank mas’ul ijrochisi tomonidan imzo qo’yilgan, 
bankning to’rtburchak muhr izi tushirilgan hamda to’lov amalga oshirilgan sana 
ko’rsatilgan holda bankning kunlik hujjatlar yig’masiga tikiladi va belgilangan 
tartibda saqlanadi.
Foydalanmagan hisob-kitob cheki qaytib bankka topshirilishi mumkin. 
Foydalanmagan hisob-kitob cheklari banka taqdim qilinganda bankning mas’ul 
ijrochisi avvalo chekning haqiqiyligini va hujjatni ko’rsatuvchi shaxsning pasporti 
bilan tekshirib ko’radi. Agar chek xaqiqiy va shu pasport egasiniki bo’lsa, chekni yuz 
tomonida quyidagi mazmundagi ustxatni yozadi: «№________ hisob varaqqa 
o’tkazing». Shundan so’ng hisob-kitob cheki bankning bosh buxgalteriga beriladi, 
pasport esa egasiga qaytariladi. 
Bank bosh buxgalterining ruxsati asosida chekda ko’rsatilgan summa bank 
buxgalteriyasida chekda ko’rsatilgan hisobvaraqqa o’tkazib beriladi.