2 I. Bob. Bolalarni ma’naviy-axloqiy tarbiyalashning o’ziga xos xususiyatlari

2.2. Ota-onalarga tarbiyaga oid bilim berish 
Yurt kelajagi hisoblanmish yosh avlodni, komil farzandlarni tarbiyalash 
birinchi navbatda oila va undagi muhitga chambarchas bog’liq ekanini ko’p bora 
aytib o’tildi. Bundan ma’lum bo’ladiki birinchi bo’lib jamiyatimizdagi ota-
onalarimizni shunga munosib tarzda qo’shtirnoq ichida “tarbiyalash” lozim 
bo’ladi. Ya’ni, ularning ongiga avvalambor har tomonlama yetuk, aqlan va ma’nan 
salohiyatli oila bo’lib shakllanish zarurligini tushuntirish lozim bo’ladi. 
Shundagina bu oila o’zidan keyingi farzandlarini barkamol, xalq koriga yaraydigan 
qilib tarbiyalay oladi. Oila jamiyat hayotini rivojlantiruvchi, uni yanada yuksak 
bosqichlarga ko’tarib, ravnaq toptiruvchi, kelajak avlodni tarbiyaab yetishtiruvchi, 
kamol toptirish uchun mas’ul bo’lgan g’oyat muhim o’chog’idir.
Oila va oilaviy tarbiya muammolari ichida ota-onalarning tarbiyachilik 
madaniyatini oshirish va ularga umumiy tarbiyaga oid bilim berish davrimizning 
dolzarb masalalaridan biridir. Oilalarni pedagogika yutuqlari bilan tanishtirish 
ularning mustahkamligini ta’minlash vositalaridan biridir. İkkinchi tomondan esa, 
bu o’z navbatida, bolalarning tarbiyasida tegishli shakl va uslublarni 
takomillashtirish yo’llaridan biridir. Shuning uchun ham ota-onalarni, oilalarni 
tarbiyaga oid bilimlar bilan, tarbiya uslublari bilan tanishtirish nihoyatda zarur. 
Oilalarga tarbiyaga oid bilim berish bu faqatgina oila va oila 
a’zolarininggina emas, balki keng ma’noda davlat ahamiyatiga ega masala 
hisoblanadi. Hukumatimiz qarorlarida ta’kidlanganidek, barcha tashkilotlar, 
mehnat jamoalari, umuman axloqiy sog’lom, ma’naviy boy, mustahkam 
oilanivujudga keltirish to’g’risida, onalar haqidagi, mamlakatning kelajagi bo’lgan 
yoshlar haqidagi g’amxo’rlikni kuchaytirishi zarur. Ota-onalarning bolalar 
tarbiyasi haqidagi, ularni turmushga va mehnatga tayyorlash to’g’risidagi 
mas’uliyatini oshirish zarur.
Jamiyatimizdagi har bir to’laqonli shaxs bolalarning tarbiyachisi bo’lishi, 
yangi insonni har tomonlama kamol toptiruvchi barcha holatlarda, shart-
sharoitlarda ishtirok etishi lozim. Har bir yigit-qiz bo’lajak ota-nalardir. Shu 

---

28 
sababli jamiyatimiz ularning qanday oila qurishlariga befarq qarab turolmaydi.
Tarbiyadan ko’zlangan asosiy maqsad har tomonlama ma’naviy 
rivojlangan aqliy va axloqiy barkamol shaxsni shakllantirishdan iborat. 
Tarbiyavish ish ma’lum maqsadni ko’zlovchi va uzluksiz davom etadigan 
jarayonidir. Tarbiyaning ma’lum maqsadga qaratilganligi qoidasi bolalar 
jamoasining rivojlanish istiqbollarini ko’ra bilishga yordam beradi. Bu haqida 
O’zbekiston Respublikasining oila kodeksi 73-modda “Ota-onalarning bolalarga 
ta’lim-tarbiya berishga oid huquq va majburiyatlarida ota-ona o’z bolalarini 
tarbiyalash huquqiga ega va tarbiyalashi shart. Ota-onalar bolalarning qonun 
hujjatlarida belgilangan zarur darajada ta’lim olishlarini ta’minlash shart”, - deb 
ko’rsatilgan. Bu singari ulkan vazifalarni samarali amalga oshirish uchun oilada 
ota-onalarga pedagogik bilimlar berish asosida olib borilishini har birimiz yaxshi 
bilishimiz kerak albatta. Buning uchun davlatimiz avvalo oilalarning mustaqil 
bo’lishiga asosiy e’tiborini qaratishi lozim. Farzand tarbiyasi haqida O’zbekiston 
Respublikasi Konstitutsiyasi XIV bob “Oila” 63-moddasida “Oila jamiyatining 
asosiy bo’g’inidir, hamda jamiyat va davlat muhofazasida bo’lish huquqiga ega”, 
64-modda “Ota-onalar o’z farzandlarini voyaga yetgunlariga qadar boqish va 
tarbiyalashga majburdirlar” va 66-moddasida “Voyaga yetgan, mehnatga layoqatli 
farzandlar o’z ota-onalarga bola tarbiyasi haqida ma’lumot berishni taqozo qiladi. 
Qomusimizdagi bu burch va mas’uliyatni bajarish birinchi navbatda ota-onalar 
zimmasiga yuklatiladi.
Ota-onalarning bu mas’liyatini amalda bajarishlari bevosita ularning 
pedagogik madaniyatlariga bog’liq. Bu haqda O’zbekiston Respublikasining 
kadrlar tayyorlashning Milliy dasturida “Umumiy hamda pedagogik madaniyatni 
oshirish maqsadida, mamlakat aholisi orasidagi ma’rifiy ishlar takomillashtirib 
boriladi”, - deb ta’kidlangan. Shu nuqtai nazardan qaralganda, oila tarbiya 
muammolari ichida ota-onalarning tarbiyachilik madaniyatini oshirish eng dolzarb 
masalalardan biridir. shuning uchun ham ota-onalarga oilada bolalar tarbiyasi 
haqida bilim va tarbiya uslublari bilan qurollantirish nihoyat muhim.
Oila hayotini tarbiyaviy jihatdan to’g’ri tashkil qilish uchun 

---

29 
o’qituvchilar, keng jamoatchilik pedagogika fani orqali aholida yordam berish, ota-
onalarga tarbiyaviy bbilim berish tizimini ishlab chiqishlari lozim. Pedagog-
olimlar tadqiqotlarida isbotlanganidek, oilaviy tarbiyaga doir ishlar quyidagi 
sharoitlarda bajarilsa, uning samaradorligi yanada ortadi: 
- maktab o’zining barcha ta’sirlari majmui oilaviy tarbiya jarayoniga izchil 
yo’naltira olsa; 
- o’qituvchilar jamoasi oila bilan o’zaro hamkorligi davrida o’zlarining etik-
pedagogik tarbiyaviy talablarni to’g’ri tashkil eta olsalar; 
- Xalq ta’limi sohasidagi idora va muassasalar tashkilotchi ota-onalarni 
tarbiyaviy jarayonga torta olsalar; 
- o’qituvchilar tomonidan oilaviy tarbiyaga rahbarlik bolalar maktabga 
kelmasdan oldin boshlansa va bu ish ularning barcha o’quv yillarida davom 
ettirilsa.
Bu masalalarni ijobiy hal qilishda shahar, tuman hokimliklari va xalq 
ta’limi organlarining tarbiyaviy imkoniyatlari kengayayotgan paytdagi ta’siri 
hozirgi kun nuqtai nazaridan muhim ahamiyat kasb etmoqda.
Ota-onalarning o’ziga va bolalariga bo’lgan talabchanligi, katta va 
kichiklarning o’zaro munosabatlari, do’stona muhit, ishonch va o’zaro bir-birlarini 
tushunish oila, maktab va jamoatchilikning bolalar tarbiyasi yuzasidan olib 
boriladigan muhim omillaridan biridir. Bunday birlikning ro’yobga chiqishida, eng 
avvalo, ota-onalarning siyosiy ongliligi muhim rol o’ynaydi. Chunki ota-
onalarning faolligi oilaviy hayotda o’z ifodasini topadi. Shu ma’noda bolalar o’z 
ota-onalarining siyosiy va fuqarolik qiyofalariga qarab o’z xulq-atvorlarini 
tartibga soladilar. Bolalar ulg’aya boshlashi bilanoq o’z ota-onalarining qayerda 
ishlashlari, jamiyatda tutgan o’rinlari. ularning bilimiga qiziqa boshlaydilar. 
Shuning uchun ham ota-onalarning nimalarga qiziqishlarini, kimlar bilan safdosh 
ekanliklarini bolalar mumkin qadar ertaroq bilganlari ma’qul. Ota-ona qanday 
ishda bo’lmasin uni jiddiy, el hurmatiga loyiq bir ish deb biladigan bo’lishi kerak. 
Bu borada oiladagi tarbiyaning maqsadga muvofiq tashkil etilishi yuzasidan 
javobgarlik ma’lum darajada maktabga yuklanadi. Oiladagi hukmronlikning 

---

30 
tarbiyaviy jihatdan to’g’ri bo’lishini ta’minlash maktabning muhim vazifalaridan 
biridir. Oilaviy tarbiyaning mazmunli tashkil etilishiga dastlabki ta’sirni maktab 
belgilaydi. Bu vazifalarning muvaffaqiyatli bajarilishida, ijobiy hal etilishida ota-
onalar o’rtasida olib boriladigan tarbiyaga oid targ’ibotning roli benihoyadir. 
Chunki ota-onalarni hozirgi zamon ruhiy-ta’lim-tarbiyaviy. bilimlar bilan 
qurollantirmay turib, oilaviy tarbiyani yo’lga qo’yib bo’lmaydi. Ommaviy-
tarbiyaviy targ’ibotda eng yaxshi oilalar namunasida ta’sir ko’rsatish eng maqbul 
yo’ldir. Bola tarbiyasi yuzasidan oila, maktab va jamoatchilik hamkorligi hozirgi 
kunimizning dolzarb masalaligi ham mana shundadir. Chunki, birinchidan, bola 
tarbiyasida oila, maktab va jamoatchilik hamkorligining o’zi murakkab jarayon 
bo’lib, bunda muallimlardan tashqari ishlab chiqarish jamoalari vakillari, yoshlar, 
kasaba uyushmalari ham ishtirok etishlari lozim. Ikkinchidan, ota-onalar va 
qarindosh-urug’lar turli mehnat jamoalarining vakillari bo’lib, ishlab chiqarish va 
yoru-do’stlarining ma’naviy hayotlaridagi omillarni muhokama qiladilar, ularning 
hayotga, san’atga, oilaviy majburiyatlarga bo’lgan munosabatlari haqida 
gapiradilar. Shu sababli ham mana shunday toifa oilalarida tarbiya topayotgan 
bolalar boshqa ota-onalarning ko’chada, jamoat joylaridagi – hayot faoliyatlariga 
qarab o’z ota-onalariga baho beradilar. To’plangan tajribalarini yasli, bog’cha 
maktabdagi o’rtoqlari bilan muhokama qiladilar va hokazo. Uchinchidan, o’zbek 
oilalari, ularning hayot tarzi jumhuriyatimizdagi ulkan ijtimoiy voqealar sifat 
jihatidan o’zgarishlarga uchratmoqda. Shu sababli hozirgi kunda oilaviy tarbiyada 
sifat va mazmun jihatidan o’zgarishlar qilish uchun yangi samarador yo’l va 
usullar qidirilmoqda. 
Lekin, ko’plab ota-onalar bolalar tarbiyasiga tayyor emasliklari, ularga 
ta’sir 
etuvchi turli omillardan behabarliklari, bola kamolotining murakkab 
tomonlarini 
bilmasliklari natijasida oilaviy tarbiyada ko’plab ko’ngilsiz voqealar ham 
sodir 
bo’lmoqda. Bunday salbiy omillar o’g’il yoki qizlarning maktabdagi ta’lim- 

---

31 
tarbiyasiga yomon ta’sir ko’rsatmoqda. Voyaga yetmagan yoshlar, 
qonunbuzarliklarning kelib chiqishiga sabab bo’lmoqda. Kuzatishlar shuni 
ko’rsatmoqdaki, hali ham ayrim ota-onalar bolalar tarbiyasi va ularning kelajaklari 
haqida zamon talabi darajasida tarbiyaviy mas’uliyatni his qilmayaptilar. Ota-
onalar bilan suhbatlashish natijasida shu narsa aniqlandiki, ular farzandlari 15-16 
yoshga yetgandagina «O’g’lim yoki qizim yuqori sinfda o’qimoqda. Kelajakda 
qayerga yuborsam ekan? Qayerda o’qitsam ekan?» degan fikrga boradilar. Imkoni 
boricha, tanish-bilish orqali o’zlari uchun ma’qul dargohga o’qishga yoki ishga 
joylashtirmoqchi bo’ladilar. Ular bolalarining qobiliyatiga ham, qiziqishiga ham, 
xohishiga ham e’tibor bermaydilar. Bunday holat ota-onalarning tarbiya 
masalasida aniq maqsad va dasturlari yo’qligi oqibatida sodir bo’ladi. O’rni 
kelganda shuni alohida ta’kidlash kerakki ayrim maktab o’qituvchilari orasida o’z 
ishiga mas’uliyatsizlik bilan munosabatda bo’luvchi shaxslar ham yo’q emas. 
Ularning eng yomon xatolaridan biri tarbiyaga oid barcha kamchiliklarni ota-
onalar zimmasiga yuklab qo’yib, o’zlari esa kuzatuvchi bo’lib qolishlaridir. 
O’qituvchi ota-onalarning faol yordamisiz bolalarni yetarli bilim bilan ta’minlay 
olmaydi. Bu o’rinda tarbiyachining o’zini tarbiyalash lozimligini ham esdan 
chiqarmaslik kerak. O’ziga nisbatan talabchan muallim ota-onalar bilan 
hamkorlikda o’quvchilarda mustaqil fikrlash va harakat qilish, yangilikni sezish, 
tashabbuskorlik hamda ijodkorlik qobiliyatlarini shakllantirish maqsadida ularga 
qat’iy talablar qo’yish uchun ma’naviy huquqqa ega bo’ladi.