2 Ишмуродов С. Т. “Бизнес асослари”

10.2. Бизнеснинг ахборот тизими. 
Ахборотлар мажмуаси бизнес ахборот тизимини ташкил қилади. 
Бизнеснинг ахборот тизими, уз ичига керакли ахборотлар, хужжатлар, 
бизнес тадқиқотлари тизими, алоқа каналлари ва техник воситаларни 
олувчи, мураккаб ахборот тузилмасидир. 
Тадбиркорлар уз иш кунларини кичик ва хусусий корхоналар, савдо 
нукталари иши хакидаги маълумотлар, махсулотларга буюртмалар ва 
ортиб жунатиш хакидаги телекс хисоботлари билан танишиш, хакикий ва 
режавий курсаткичларини ўзаро муносабатларини фоизларда, ишлаб 
чиқариш харажатларида урганишдан бошлайдилар. 
Улар махсулотларни жорий ва ўткан вақтда сотилиш, товар-моддий 
захиралар, мехнатни ташкил қилиш ва унга хак тўлаш, транспортда ташиш 
ва аҳолига бошқа хизматлар кўрсатиш хакидаги ахборотларни санокли 
дакикаларда оладилар. Бунда уларга хисоблаш техникаси ва ахборотларни 
қайта ишлаш жараёнини компьютерлаштириш ёрдам беради. 
Йигилган ва қайта ишланган ахборот тадбиркорга бошқарув қарори 
қабул қилишда ёрдам беради. 
Самарали ишлаётган корхоналар йигилаётган ахборотлар сифатини 
ошириш ва миқдорини кўпайтиришга етарли даражада куч сарфлайдилар. 
Улар ўз ходимларини содир булаётган вокеаларни қайд қилиш ва улар 
хакида хабар қилишга ўргатадилар ва бунинг учун тақдирлайдилар. Фирма 
улгуржи ва чакана сотувчилар ва бошқа иттифоқчиларини унга мухим 
хабарларни узатишга рағбатлантиради. Ишбилармонларга рақиблари 
хакида ахборотлар зарур. Рақиблар хақидаги маълумотларни яна уларни 
хисоботларини ўқиб ва хиссадорлар мажлисларида иштирок этиб, рақиб 

---

102 
корхона ходимлари, рақибларга мол етқазиб берувчилар ва харидорлар 
билан сухбатлашиб хам олиш мумкин. 
Рақиблар рекламалари йиғиндисини, уларнинг рекламага харажатлари 
ва улар фойдаланаётган реклама воситалари тўпламини олиш учун 
газетадан кесиб олинган парчалар бюросининг пуллик хизматларига 
мурожаат қилинади. 
Ишбилармонларга мижозлар, дилерлар ва бозорда харакат қилувчи 
бошқа кучлар хакида маълумотлар керак. Бозор муносабатларига утиш 
янада кенгрок ва янада сифатлирок ахборотлар олиш зарурлигини шарт 
қилиб куяди. 
Кичик ва хуқуқий корхоналар уз бозорлари худудини доимо 
кенгайтира борадилар ва ишбилармонлар ахборотлар кидириб топишнинг 
янги йўлларини излаб топишга мажбурлар. 
Ишбилармонлар 
учун 
харидорни 
товар 
хусусиятларига 
муносабатларини олдиндан башорат қилиш борган сари кийинлашмокда 
ва улар тадқиқотларга мурожаат қилишмокдалар. Ишбилармонларга 
борган сари кўпроқ ахборотлар керак бўлади, улар доимо етишмайди. 
Шунинг билан бир вақтда ишбилармонлар узларига керакли аниқ ва 
фойдали маълумотларни етарли микдорда йига олмаётганликларидан
шикоят қиладилар. 
Баъзи бир корхоналарда жорий ахборотларни йиғиш ва таркатиш 
буйича махсус булимлар ёки лабораториялар мавжуд. Бу булимлар 
ходимлар керакли ахборотларни кидириб топиш учун энг мухим нашрлар, 
рузномалар ва жаридаларни куздан кечирадилар ва ишбилармонларга 
махсус тайёрланган ахборот варакаларини жунатадилар. 
Бундай хизматлар тадбиркорларга келиб тушаётган ахборотлар 
сифатини кескин оширишга имкон беради. 
Бизнес тадқиқотлари тизимининг вазифаси муваффақиятли бизнес 
учун керакли маълумотлар доирасини мунтазам аниқлашдан иборат. 
Ишбилармонларда, қоидага кура, уз кучлари билан бизнес 
тадқиқотлари ўтказиш учун на вақт ва на куникма бор, шунинг учун улар 
бундай тадқиқотларни буюришга мажбурлар. Корхона шартнома асосида 
тадқиқот ўтказишга қандайдир илмий - тадқиқот институтига ёки олий 
укув юртига буюртма бериши мумкин. Йирик корхоналар уз тадқиқот 
булимлари ва лабораторияларига эгалик қилишлари мумкин. Булим 
ходимлари 
орасида 
мухандислар, 
иқтисодчилар, 
социологлар, 
психологлар, бизнес буйича мутахассислар бўлиши мумкин. 
Одатда бизнес тадқиқотлар тизими уз ичига қуйидагиларни олади: 
* бозорни тадқиқот қилиш; 
* реклама воситасини, реклама эълонлари самарадорлигини; 
* ходимларнинг ишга фаоллигини; 
* рақиблар товарларини; 

---

103 
* нарх-наво сиёсатини;
* товар ассортиментларини; 
* халкаро бозорларни урганиш; 
* рахбарни ахборотлар билан таъминлашни тадқиқот қилиш; 
* ходимлар билан ишлаш сиёсати ва ходимларнинг фаолиятини 
бахолашни урганиш; 
* социологик тадқиқотлар ва х. к. 
Бизнес тадқиқотлари қуйидаги кетма-кетликда утказилади: 
Тадқиқотчилар муаммони аниқ белгилашлари ва тадқиқот мақсадини 
келишиб олишлари керак. Ахборотларни йиғиш анча қиммат тушади ва
муммони мужмал ёки нотўғри белгилаш ишлаб чиқариш билан боғлиқ 
бўлмаган харажатларга олиб келади. “Аниқ қўйилган мақсад-муаммони хал 
қилишни ярми”.  
Тадқиқотнинг иккинчи босқичида буюртмачини кизиктираётган 
ахборот турини ва уни энг самарали йиғиш йўлини аниқлаш зарур. 
Тадқиқотчи икқиламчи ёки бирламчи ахборотларни ёки иккаласини бир 
вақтда йиғиш мумкин. 
Иккиламчи ахборот-бу аввал бошқа мақсадлар учун йиғилган мавжуд 
ахборот. 
Иккиламчи ахборотларнинг манбалари қуйидагилар: 
- корхоналар хисоботлари; 
- булгуси тадқиқотлар хакидаги хисоботлар; 
- давлат муассасалари нашрлари; 
- баланс хисоботлари; 
- статистик маълумотномалар; 
- биржалар маълумотномалари; 
- рузномалар, жаридалар, радио, телевидение ва х.
Иккиламчи ахборот тадқиқотни бошланғич нуқтаси бўлиб хизмат 
қилади. У арзон тушиши ва олиш осонлиги билан бошқасидан фойдали 
фарқ қилади. Аммо тадқиқотчига керакли маълумотлар эскирган, ноаниқ, 
тўлиқсиз ёки ишончсиз бўлиши мумкин.
Бу холда тадқиқотчига янада кўпроқ маблаглар ва вақт сарфлаш орқали 
бирламчи ахборот йиғишга тўғри келади. 
Бирламчи ахборот - бу аниқ мақсад учун биринчи марта йигиладиган 
ахборот. Бирламчи ахборот йиғишнинг учта услуби бор: 
1) кузатиш; 
2) тажриба; 
3) суров. 
Кузатиш-бирламчи ахборот йиғишнинг эхтимол бўлган услубларидан 
бири, унда тадқиқотчи одамлар ва вазият устидан бевосита кузатиш олиб 
боради. Кузатиш фойдали гояларга, рақиблар тажрибасини урганишга 
олиб келиши мумкин. 

---

104 
Маълумот йиғишнинг бошқа услуби - тажриба. 
Тажриба тадқиқотлари ўзаро таккосланаётган субъектлар гуруҳини 
танлаш, 
бу 
гуруҳлар 
учун 
турли 
хил 
холатларни 
яратиш, 
таккосланаётганлар устидан назоратни ва кузатилаётган фарқларнинг
даражаси ва аҳамиятини белгилашни талаб қилади. 
Бундай тадқиқотни мақсади - кузатиш натижаларини зиддиятли 
изохлашларни саралаш йўли билан сабаб-натижа муносабатларини очиб 
ташламокдан иборат. 
Суров - кузатиш ва тажриба ўртасида ярим йўлда туради. 
Кузатиш кидирув тадқиқотлари учун яхширок тўғри келади, тажриба-
сабаб-натижа алоқаларини аниқлаш учун , суров эса тасвирий тадқиқот 
ўтказишда энг кулай. 
Бизнес тадқиқотчиси иш режасини ишлаб чиқиши керак, шу туфайли 
йигилган ахборотлар тадқиқотчилар олдидатурган вазифаларга жавоб 
берар эди. 
Режада: Кимдан сураш? Канча микдордаги одамлардан сураш керак? 
Суралувчиларни қандай тартибда танлаб олиш керак? Ишни бажариш 
муддати ва х. к. белгиланган бўлиши керак. 
Тадқиқотчи худди қандай ахборотлар унга зарур ва унинг худди узи 
кўпроқ кимда бўлишини хал қилиш керак. 
Тадқиқот режасини ишлаб чиқиб, ахборотларни йиғиш керак, қоидага 
кўра бу тадқиқотни энг кийин ва қиммат босқичи. Керакли ахборотларни 
каердан олишни, биринчи навбатда кимлардан сурашни аниқлаш керак 
бўлади. Баъзи бир суралувчилар уйда хам ишда хам булмасликлари 
мумкин. Бошқалар суровда иштирок этишдан бош тортишлари мумкин. 
Учинчилар гараз билан ёки самимий бўлмаган холда жавоб беришлари 
мумкин. Белгиланган ахборотларга эга хужжатлар билан танишишда хам 
кийинчиликлар вужудга келади.