2 laboratoriya ishi Ampermetr va voltmetr yordamida rezistorlarning noma’lum qarshiliklarini aniqlash Kerakli asbob va jihozlar

Zanjirga kiritiladi

I1 A

U1 V

R1 Ω

I2 A

U2 V

R2 Ω

I3 A

U3 V

R3 Ω

Ω

Nazariy formula

1

Bitta rezistor

2

Ketma-ket ulangan to’rtta rezistor

3

Parallel ulangan beshta rezistor

4

Aralash ulangan beshta rezistor

Qaysi variant

2 – mashq
Agar zanjirdagi o’lchov asboblari ya’ni ampermetr va voltmetrlarning ichki qarshiliklari hisobga olinsa, ya’ni voltmetrdan o’tadigan tokni hisobga olmaslik mumkin bo’lmasa 1-mashqda foydalanilgan formula boshqacha ko’rinishni oladi. Voltmetrdagi tokni voltmetr qarshiligini bilgan holda aniqlash mumkin.

Kirxgofning birinchi qoidasiga asosan tugunda tarmoqlangan I tok kuchi uchun quyidagi tenglamani yozamiz:
(3)
R_X rezistor bilan V voltmetrning o’zaro parallel ulanganligi uchun ulardagi potensial tushuvlari teng bo’ladi.

	(4)
	(5)
	(6)
	(7)
	(8)
	(9)
	(10)
	(11)
	(12)

1-mashqda olingan natijalar bo’yicha R_X ni (12) formula orqali hisoblang.

1. 
   ni toping.
   
2. 
   Sizningcha qaysi formula bo’yicha hisob ishlarini amalga oshirganda R_X qarshilik kamroq xatolik bilan, ya’ni aniqroq o’lchanishi mumkin. Xulosa chiqaring.
   

Mustahkamlash savollari:

1. 
   Elektr sxemalarda rezistorlar quvvatiga qarab qanday belgilanadi?
   
2. 
   Solishtirma qarshilik deb nimaga aytiladi?
   
3. 
   Solishtirma qarshilikning birligi qanday?
   
4. 
   Zanjirning bir qismiga oid Om qonunining differensial va integral shakllarini aytib bering.
   

5. Yuqorida berilgan zanjirda reostat qanday vazifani bajaradi? Agar uni olib tashlasak zanjirda qanday o’zgarish ro’y beradi?

Mustaqil bajarish uchun topshiriq - 2 (1):

Zanjirning barcha tarmoqlaridagi tok kuchlari, kuchlanishlar va to’la qarshilik aniqlansin. Quvvatlar balansi tuzilsin.

№	Var	R1 Ω	R2 Ω	R3 Ω	R4 Ω	R5 Ω	R6 Ω	R7 Ω	Yordamchi ma’lumot
0.	0	20	10	20	18	50	70	40	P7=22,5 W
	1	15	25	60	16	20	20	10	U6= 6 V
	4	20	-	30	18	60	26	34	U4= 5,4 V
	7	15	25	-	20	120	24	36	P6= 0,96 W
	10	12	18	20	-	30	25	35	I3= 0,75 A
	13	22	14	24	15,6	-	12	6	U2= 1,68 V
	16	14	8	16	10,4	120	-	40	U1= 7 V
	19	16	14	30	10	66,7	40	-	U6= 8 V
	22	-	12	8	5,2	50	40	35	U7= 4,9 V
	25	18	22	120	-	45	-	90	I1= 0,4 A
	28	25	-	37,5	10	30	150	-	I4= 0,6 A

Mustaqil bajarish uchun topshiriq - 2 (2):

Zanjirning barcha tarmoqlaridagi tok kuchlari, kuchlanishlar va to’la qarshilik aniqlansin. Quvvatlar balansi tuzilsin.

№	Var	R1 Ω	R2 Ω	R3 Ω	R4 Ω	R5 Ω	R6 Ω	Yordamchi ma’lumot
	2	10	20	80	24	50	70	I3 = 0,3 A
	5	12,5	150	100	40	10	50	P5 =10 W
	8	10	60	40	36	20	10	U4= 18 V
	11	20	20	60	35	25	50	U1= 20 V
	14	18	15	60	8	14	16	U4= 6 V
	17	16	20	80	14	50	70	U6= 5,6 V
	20	20	56,25	45	25	30	20	P1 =7,2 W
	23	10	45	30	22	24	36	U5= 3,2 V
	26	26	36	72	16	40	20	U4= 3,2 V
	29	11,25	117	52	14	16	14	U= 18 V

Mustaqil bajarish uchun topshiriq - 2 (3):
Zanjirning barcha tarmoqlaridagi tok kuchlari, kuchlanishlar va to’la qarshilik aniqlansin. Quvvatlar balansi tuzilsin.

№	Var	R1 Ω	R2 Ω	R3 Ω	R4 Ω	R5 Ω	R6 Ω	Yordamchi ma’lumot
	3	50	160	140	100	25	100	U5=8,5 V
	6	22	30	45	50	15	30	P6=2,7 W
	9	36	40	20	30	40	40	U2=12 V
	12	20	50	70	80	12	60	P1=7,2 W
	15	15	25	20	30	22	120	U6=12 V
	18	12	50	30	20	14	45	U3=7,5 V
	21	16	30	26,25	45	25	75	U=18,4 V
	24	30	35	25	20	15	60	U4= 5 V
	27	24	46	50	24	20,8	360	I2 = 0,3 A
	30	25	34	38	36	26	75	U5= 5,2 V

Topshiriqni bajarish namunasi: 0 variantni ajratib yozib olamiz va 11-rasmdagi sxema bilan ishlaymiz.

№	Var	R1 Ω	R2 Ω	R3 Ω	R4 Ω	R5 Ω	R6 Ω	R7 Ω	Yordamchi ma’lumot
0.	0	20	10	20	18	50	70	40	P7 = 22,5 W

Topshiriqni quyidagi tartibda bajaramiz. Eng avvalo zanjirning umumiy qarshiligini aniqlaymiz. Sxemadan ko’rinadiki, R₁ va R₂ qarshiliklar ketma-ket ulangan, ularning umumiysi:

R_1-2 = R₁ + R₂ (1)
R_1-2 = 20 + 10 = 30 Ω
R₁₂ ga R₃ parallel ulangan: 1/R_1-3 = 1/R_1-2+ 1/R₃ (2)
1/R_1-3=1/30+ 1/20 =1/12; R_1-3= 12 Ω
R_1-3 va R₄ qarshiliklar ketma-ket ulangan R_1-4 = R_1-3 + R₄ (3)
R_1-4 = 12 + 18 = 30 Ω
R₅ va R₆ qarshiliklar ketma-ket ulangan, ularning umumiysi:
R_5-6 = R₅ + R₆ (4)
R_5-6 = 50 + 70 = 120 Ω
R_5-6 ga R₇ parallel ulangan: 1/R_5-7 = 1/R_5-6+ 1/R₇ (5)
1/R_5-7=1/120 + 1/40 = 1/30; R_5-7= 30 Ω
R_5-7 ga R_1-4 parallel ulangan: 1/R_umum = 1/R_5-7+ 1/R_1-4 (6)
1/R_umum = 1/30+ 1/30 = 2/30; R_umum = 15 Ω
Zanjirdagi har bir qarshilik (rezistor) ning kuchlanishi, undan o’tayotgan tok kuchi va unda ajraladigan quvvatlarni aniqlaymiz. Ishni variantdagi yordamchi ma’lumot berilgan qarshilikdan boshlaymiz, ya’ni P₇=22,5 W.

R7 dagi quvvat	P7=I7^2∙R7		(7)
tok kuchi	I7 = √ P7 / R7 I7 = √ 22,5 / 40 = 0,75 A		(8)
kuchlanish	U7= I7∙R7; U7 = 0,75 ∙ 40 = 30 V		(9)
R5 va R6 qarshiliklardan o’tayotgan tok kuchi		I5 =I6= U7/R5-6 I5 = 30/120 = 0,25 A	(10)
Kuchlanishlar:	U5= I5∙R5; U5= 0,25 ∙ 50 = 12,5 V;		(11)
	U6= I5∙R6 U6= 0,25 ∙ 70 = 17,5 V.
Quvvatlar:	P5= I5∙U5; P5= 0,25∙12,5 = 3,125 W;		(12)
	P6= I5∙U6 P6= 0,25∙17,5 = 4,375 W;
R4 qarshilikda:	I4= U7 /R1-4; I4= 30/30 = 1A		(13)
	U4= I4∙ R4; U4= 1∙18 = 18 V		(14)
	P4= I4∙U4; P4= 1∙18 = 18 W		(15)
R3 qarshilikda:	U3= I4∙R1-3; U3 = 1∙12 = 12 V		(16)
	I3= U3 /R3; I3= 12 /20 = 0,6 A		(17)
	P3= I3∙U3; P3= 0,6∙12 = 7,2 W		(18)
R1 qarshilikda:	I1= U3 /R1-2 I1= 12 /30 = 0,4A		(19)
	U1= I1∙ R1; U1= 0,4∙ 20 = 8 V		(20)
	P1= I1∙U1; P1= 0,4∙ 8 = 3,2 W		(21)
R2 qarshilikda:	U2= I1∙ R2; U2= 0,4∙10 = 4 V		(22)
	P2= I1∙U2; P2= 0,4∙ 4 = 1,6 W		(23)
Umumiy tok kuchi	Ium = U7/Rum yoki Ium = I1+I5+I7 = 0,4+0,25+0,75=2A		(24)
Umumiy quvvat	Pum = Ium∙Uum; Pum= 2∙30 = 60 W		(25)
	Pum = P1+P2+P3+P4+P5+P6+P7
	Pum=3,2+1,6+7,2+18+3,125+4,375+22,5=60 W

Adabiyotlar.

1. 
   J. A. Toshxonova, J.Kamolov. Fizikadan praktikum. Elektr va magnetizm. O‘quv qo‘llanma- Toshkent: 2006 y.
   
2. 
   S. Tursunov S. “Elektr va magnetizm”, 1996 y.
   
3. 
   И. В. Савельев “Умумий физика курси”, 2-том, 1985y.
   
4. 
   A. Ahmadjonov «Fizika kursi, Optika, atom va yadro fizikasi» T. 1983y.