2-lekciya. Biyday biologiyasi ha’m jetistiriw texnologiyasi

2-LEKCIYA. Biyday biologiyasi ha’m jetistiriw texnologiyasi

Da’n eginleri eki biologiyalıq gruppaga bo’linedi. Guzlik ha’m jazlıq bolıp. O’zbekstan sharayatında bulardan basqa, eki turli- ha’m gu’zde, ha’m jazda egiletug’ın formaları bar, bularg’a yarım guzlik sortlar yamasa duvarak o’simikler delinedi.

Gu’zlik da’n eginleri (gu’zlik biyday, gu’zlik arpa, gu’zlik qara biyday) gu’zde egiledi ha’m keyin jıldın’ jaz aylarında hasıl jetistiredi. Jazlıq da’n eginleri (biyday, arpa, sulı, qara biyday, ma’kke, juweri, salı, tarı) ba’ha’rde egiledi ha’m sol jıldın’ jazında, gu’zinde hasıl jetistiredi. Bul gruppa biologiyalıq qa’siyeti boyınsha parıq etedi.
Gu’zlik da’n eginleri yarovizatsiya dawirin -1- 10° da 20-50 ku’n dawamında o’tkeredi. Bul eginler ba’ha’rde egilse, hasıl bermeydi.
Ba’ha’rgi da’n eginleri yarovizatsiya da’wirin 15-20° ta 7-20 ku’nde o’tkeredi, sonın’ ushın bul o’simlikler ba’ha’rde egiledi.
Eki tu’rli – ha’m gu’zde, ha’m ba’ha’rde egiletug’ın duvarak o’simikler yarovizatsiya da’wirin 13-15° ta o’tkeredi, bul o’simlikler ba’ha’rde ha’m gu’zde egiledi. O’ndiriste da’n eginlerinin’ bul biologiyalıq gruppalarınan paydalaniw bir qansha a’hmiyetke iye.
Gu’zlik da’n eginleri gu’zlik ha’m erte ba’ha’rgi jawıngershilik suwlarınan ha’m
topuraqtın’ o’nimdarlıg’ınan tolıq paydalanadı, hasıl biraz joqarı boladı (10-15 %).
Gu’zlik da’n eginlerinin’ hasılı ba’ha’rgige qarag’anda erte pisedi (7-15 ku’n) ha’m hasıl jıynaw islerin sho’lkemlestiriwde birqansha qolaylılıqlar jaratadı.
Gu’zlik da’n eginlerinin’ rawajlanıwı eki da’wirge bo’linedi, gu’zlik da’wirde- bul o’simliklerde japıraq beti ha’m tamırı jaqsı rawajlanadı Gu’zde ko’geriw da’wirin o’tip, pashalaw da’wirine kiredi, biraq bul da’wirge tolıq o’tpeydi. Ba’ha’rde- pashalaw dawam etip, o’simliktin’ rawajlaniwi tezlesedi.
Gu’zlik sortlar qısqa shıdamlı boladı. Gu’zlik eginlerdi qısqa ha’m suwıqqa shıdamlılıg’ın asırıwda agrotexnikalıq ilajlardın’ a’hmiyeti u’lken. Gu’zlik da’nli eginlerdin’ suwıqqa ha’m qıs sharayatına shıdamlılıg’ı ha’r turli. Gu’zlik jaqtılıq jeterli bolıp, temperatura 8-10⁰C a’trapında bolsa, da’nli eginlerde suwıqqa shınıg’ıw qa’siyeti payda boladı. Pashalaw buwınında plastik zatlar toplanadı, bulardın’ arasında en’ a’hmiyetlisi-qant. Suwıq tu’siw aldınan pashalaw buwınında 20-25% qant toplanadı. Bul gu’zlik eginlerdin’ jaqsı qıslap shıg’ıwına ja’rdem beredi. Gu’zlik da’n eginlerinin’ nabıt bolıw sebepleri bir neshe.
Suwıq urıwı. O’zbekistan sharayatında suwg`arılatug’ın jerlerde gu’zlik da’n eginleri jaqsı rawajlanadı. Sonın’ ushın da jaqsı qıslap shıg’adı. Lalmikar jerlerdin’ taw aldı ha’m tawlı zonalarında –ha’mde to’mengi zonalargan o’tetug’ın rayonlarda gu’zlik eginler suwıq urıwı ta`sirinde nabıt boladı.
Suwiq urıp ketiwinin’ sebebi sonda, to’men temperatura ta`sirinde o’simliktin’ kletka ha’m kletka aralıqlarında muz payda bola­dı. Natijede, protoplazmadag’ı suw ko’terilip shıg’adı, protoplazmada bolsa, kletka shiresinin’ kontsentratsiyası artıp ketedi ha’m suwsızlanıw ha’diysesi ju’z beredi. Sol sebepten japıraqtın’ kletka ha’m toqımaları nabıt boladı.
Suwıq urıp ketiwinin’ aldın alıw ushın suwıqqa shıdamlı sortlardı egiw, topıraqtı sapalı qılıb islew, jerge kaliyli, fosforlı to’ginlerdi beriw, tuxımdı en’ qolay muddetlerde egiw, ixota terekzarlardı payda etiw, qardı tosıw sıyaqlı ilajlar u’lken a’hmiyetke iye.
Tuxımlardın mog`arlap qalıwı. La’lmikar jerlerde jawıngershilik kem bolg’an jılları tuxımlar mog`arlap qalıwı mu’mkin. Mog`ar zammarıqları topıraq hawasının’ salıstırmalı tu’rdegi ıg’allılıg’ı joqarı bolg’an sharyatta, tuxımlar ushın ıg’allıq jeterli da’rejede bolmag’anda tuxım zarodıshının’ denesinde rawajlanadı, ıg’allıqtın’ jetispewshiliginen tuxımlardın’ tolıq ko’gerip shıq’ıwına tosqınlıq qıladı. Zammarıq tın’ zarodısh denesine kirip alıwı: dbnler jenshilgende tuximlıq dbn tazalang’anda olardın’ zıyanlanıwına sebep boladı. Gu’zde temperatura joqarı bolsa mog`ar menen zıyanlanıwına sharayat qolaylı boladı. Mog`ap zammarıqları ko’binese qorg’aw toqımaları bolmag’an tamırlardı zıyanlaydı.Tuxım ju’da terenlikke egilse(10 sm) na’ller ju’da ko’p nabıt boladı.
Gu’zlik eginler topıraqtın’ surim qatlamında ıg’allılıq barqulla 7,5-8% mug’darda saqlanıp turg’anda na’ller payda bolg’ang’a shekem siyrekleniw halları ju’da az boladı. Tuxımlar mog`arlap qalıwının’ aldin alıw ushın agrotexnikalıq ilajların durıs o’tkeriw kerek.
O’simliklerdin’ dımıg’ıp qalıwı. Bul ha’diyse nategis jerlerde suw toplanıp qalatug’ın, jer astı suwları jaqın jaylasqan jerlerde eginler dimıg’ıp qaladı, sebebi hawa jetispeydi, anaerob sharayat payda boladı, o’simlik 8-10 ku’nde sarg`ayadı ha’m 12-15 ku’nnen keyin nabıt boladı.
Eginlerdi dımıg’ıp qalıwına qarsı sharalar: suwdı ag’ızıp jiberiw sharaların ko’riw, qudıqlar qazıw, salmalar qazıw t.b. Egisten aldın jerdi tegislew sharaları anıqlanadı ha’m mu’mkin bolg’anınsha orınlanıladı.
O’simliklerdin’ ko’terilip qalıwı pashalaw buwını jer ustine shıg’arıladı, tamırı u’ziledi, o’simlik nabıt boladı. Bul jag’day gewek topıraqlarda ju’z beredi, sebebi qısta topıraqtag’ı suw muzg’a aylanadı, bul o’z gezeginde tamırdın’ nabıt bolıwına alıp keledi.
O’simliktin’ ko’terilip qalıwına qarsı sharalar: gewek topıraqlarda egisten aldın mala basıw, teren’irek etip egiw kerek. Ulıwma agrotexnikalıq ilajlar durıs o’tkerilse, gu’zlik da’n eginlerinin’ qısta nabıt bolıwı azayadı.