2-маъруза. Ҳақиқий сонлар тўплами. Режа


Download 0.51 Mb.
Pdf ko'rish
bet3/3
Sana07.11.2020
Hajmi0.51 Mb.
#142244
1   2   3
Bog'liq
2-маъруза


нисбати. Аввал айтганимиздек, рационал сонлар устида, хусусан чекли ўнли 

касрлар  устида  бажариладиган  амаллар  ва  уларнинг    хоссалари  маълум  деб 

ҳисоблаймиз. 

Айтайлик, иккита мусбат 

...

...


,

...


...

,

2



1

0

2



1

0

n



n

b

a







 



ҳақиқий сонлар берилган бўлсин. Унда  

0



n

 бўлганда ушбу 



n

n

n

n

n

n

n

n

a

a

a

a

a

a

a

a

а

a

a

a

a

a

a

a

a

а

10

1



...

10

10



)

1

(



...

,

,



10

...


10

10

...



,

2

2



1

0

2



1

0

''



2

2

1



0

2

1



0

'











 

рационал сонлар учун 



,

'

'



'

n

n

a

a

a



                                  (4) 

шунингдек, 

,

10

...



10

10

...



,

2

2



1

0

2



1

0

'



n

n

n

n

b











 

n

n

n

n

b

10

1



...

10

10



)

1

(



...

,

2



2

1

0



2

1

0



'

'













 

рационал сонлар учун 



'

'

'



n

n

b

b

b



                                 (5) 

бўлади. 


Энди  (4)  ва  (5)  тенгсизликларни  қаноатлантирувчи    рационал 

сонларнинг  йиғиндиси 

'

'

n



n

b

a

  лардан  иборат  {



'

'

n



n

b

a

}  тўпламни  қараймиз. 



Равшанки,  бу  тўплам  юқоридан  чегараланган.  Унда  4-маърузадаги  3-

теоремага кўра {

'

'

n



n

b

a

} тўпламнинг аниқ юқори чегараси мавжуд бўлади. 



14-таъриф.  {

'

'



n

n

b

a

}  тўпламнинг  аниқ  юқори  чегараси    ва   



ҳақиқий сонлар йигиндиси  дейилади ва  

b

a

  каби белгиланади: 



}.

{

sup



'

'

0



n

n

n

b

a

b

а



 



(4)  ва  (5)  тенгсизликларни  қаноатлантирувчи  рационал  сонларнинг 

кўпайтмаси 

'

'

n



n

b

a

  лардан  иборат  {



'

'

n



n

b

a

}  тўпламни  қараймиз.  Бу  тўплам 



юқоридан  чегараланган  бўлади.  Шунинг  учун  унинг  аниқ  юқори  чегараси 

мавжуд бўлади.  



15-таъриф. {

'

'



n

n

b

a

} тўпламнинг аниқ юқори чегараси   ва  ҳақиқий 



сонлар кўпайтмаси дейилади ва  

b

a

 каби белгиланади. 



}.

{

sup



'

'

0



n

n

n

b

a

b

а



 



(4)  ва  (5)  тенгсизликларни  қаноатлантирувчи  рационал  сонларнинг 

нисбати 


''

'

n



n

b

а

 лардан иборат 







'

'

'



n

n

b

а

 тўплам юқоридан чегараланган бўлади.  



16-таъриф





'

'



'

n

n

b

а

  тўпламнинг  аниқ  юқори  чегараси    сонининг   



сонига нисбати дейилади ва 

b

а

 каби белгиланади.              

.

sup


'

'

'



0







n

n

n

b

а

b

а

 

Айтайлик   ва  мусбат  ҳақиқий сонлар бўлиб,  



b

a

 бўлсин. 



17-таъриф.  {

''

'



n

n

b

a

}  тўпламнинг  аниқ  юқори  чегараси    сонидан   



сонининг айирмаси дейилади ва  

b

a

 каби белгиланади. 



}.

{

sup



''

'

0



n

n

n

b

a

b

а



 



Эслатма.  1)  Ҳақиқий  сонлар  устида  бажариладиган  қўшиш, 

кўпайтириш, айириш ва бўлиш амалларини тўплам-нинг аниқ қуйи чегараси 

орқали ҳам таърифлаш мумкин. 

Масалан,    ва    ҳақиқий  сонлар  йиғиндиси  қуйидагича  

таърифланади: 

}

{



inf

'

'



'

'

0



n

n

n

b

a

b

а





Ҳақиқий  сонларда,  юқорида  киритилган  амаллар  ўрта  мактаб 

математика курсида ўрганилган амалларнинг барча хоссаларга эга. 



2

0

.  Ҳақиқий  соннинг  даражаси.  Аввал  ҳақиқий  соннинг  0-ҳамда  

даражалари  (



N

n

)  қуйидагича 



)

(

,



...

,

1



та

0

N



n

a

a

a

a

а

n

n









   



аниқланишини  таъкидлаймиз. 

Теорема (исботсиз). Фараз қилайлик, 

0



a

  ва 


N

n

  бўлсин.  У  ҳолда 



шундай ягона мусбат   сони топиладики, 

a

x

n

 



бўлади. 

18-таъриф. Мусбат ҳақиқий   сонининг   даражали илдизи деб ушбу 

a

x

n

 



тенгликни  қаноатлантирувчи ягона   сонига айтилади ва  

n

n

a

a

x

1



 

каби белгиланади. 



Айтайлик,   мусбат ҳақиқий сон,   эса мусбат рационал сон бўлсин: 

N

n

m

n

m

r

a



,

,



,

0



Бу ҳолда   сонининг  - даражаси қуйидагича 

 


n

m

r

a

а

1



 

аниқланади.   



19-таъриф.  Фараз  қилайлик, 

0

,



1



b

a

  ҳақиқий  сонлари  берилган 

бўлсин,    сонининг 



даражаси  деб  ушбу 

 

'

n



b

a

  тўпламнинг  аниқ  юқори 

чегарасига айтилади: 

 


.

sup


'

0

n



b

n

b

а

а



 бунда 

...


,

...


,

,

,



,

...


,

,

,



2

1

0



2

1

0



n

n

n

b

b









 

3

0

.  Ҳақиқий  соннинг  абсолют  қиймати.  Айтайлик 

R

x

  сон 



берилган бўлсин. Ушбу  





,



бўлса

0

агар



,

,

бўлса



0

агар


,

х

х

х

x

x

 

миқдор   сонининг абсолют қиймати дейилади. 



Ҳақиқий соннинг абсолют қиймати қуйидаги хоссаларга эга: 

1) 


R

x

 сон учун 



x

x

x

x

x

x

x





,

,



,

0

 



муносабатлар ўринли, 

2) 


a

x

a

a

x





   


a

x

a

a

x





,             

)

0



(



a

        


3) 

R

y

R

x



,

 сонлар учун 

)

0

(



,

,

,



,









y

y

x

y

x

y

x

y

x

y

x

y

x

y

x

y

x

 

бўлади. 



Бу  хоссаларнинг  исботи  бевосита  соннинг  абсолют  қиймати 

таърифидан  келиб  чиқади.  Улардан  бирини,    масалан   



y

x

y

x



 

бўлишини исботлаймиз.  



◄  Айтайлик,   

0





y

x

  бўлсин.  Унда 



y

x

y

x



  бўлади. 



y

y

x

x



,

 бўлишини эътиборга олиб топамиз:  

.

y

x

y

x

y

x





 

Энди 


0



y

x

 бўлсин.  

Унда 

)

(



)

(

)



(

y

x

y

x

y

x







 

бўлади. 


y

y

x

x



,



 

бўлишини эътиборга олиб топамиз: 



y

x

y

x

y

x





)



(

)

(



. ► 

1-мисол. Ушбу 

x

x

x



1



2

1

3



                                (6) 

тенгсизлик   нинг қандай қийматларида ўринли бўлади? 

◄ Соннинг абсолют қиймати хоссасидан фойдаланиб топамиз:  

x

x

x

x

x





1



2

)

1



2

(

1



3

Демак, (3) тенгсизлик ихтиёрий 



R

x

 учун ўринли бўлади. ► 



Барча  манфий  бўлмаган  ҳақиқий  сонлар  тўпламини 



R

  билан 

белгилайлик. Равшанки, 



R

R



Ҳар бир 


R

x

 ҳақиқий сонга унинг абсолют қиймати   ни мос қўйиш 



билан ушбу  

)

:



(

:





R



R

f

x

x

f

 

акслантиришга эга бўламиз. 



Демак  ҳақиқий  соннинг  абсолют  қиймати    тўпламни 



R

  тўпламга 

акслантириш деб қаралиши мумкин. 

Ихтиёрий 

R

y

R

x



,

 сонларни олайлик. Ушбу 



y

x

 



миқдор      ва    нуқталар  орасидаги  масофа  дейилади  ва 

)

,



(

y

x

d

  каби 


белгиланади: 

y

x

y

x

d



)

,

(



Масофа  қуйидаги хоссаларга эга: 

1) 

,

0



)

,

(



ва

0

)



,

(

y



x

y

x

d

y

x

d



 



2) 

),

,



(

)

,



(

x

y

d

y

x

d

 



3) 

).

(



),

,

(



)

,

(



)

,

(



R

z

z

y

d

y

x

d

z

x

d



 

4



0

.  Бернулли  тенгсизлиги.  Ньютон  биноми  формуласи.    Ихтиёрий 

1





x

 (

R



x

) ҳамда ихтиёрий 



N

n

 учун ушбу  



nx

x

n



1

)



1

(

                                (7) 



тенгсизлик ўринли. 

◄ Бу тенгсизликни математик индукция усули ёрдамида исботлаймиз. 

Равшанки, 

1



n

 да (7) тенгсизлик (тасдиқ) ўринли бўлади  

.

1

1



x

x



 

Энди 



N

n

  да  (7)  муносабат  ўринли  деб,  уни 



1



n

  учун  ҳам  ўринли 

бўлишини  кўрсатамиз.  (7)  тенгсизликнинг  ҳар  икки  томонини 



x

1



  га 

кўпайтириб топамиз: 

.

)

1



(

1

)



1

(

1



)

1

(



)

1

(



)

1

(



2

1

x



n

nx

x

n

x

nx

x

n









 



Математик  индукция  усулига  биноан  (4)  муносабат  ихтиёрий 

N

n

 



учун ўринли бўлади.► 

(7) тенгсизлик Бернулли тенгсизлиги дейилади. 

Энди Ньютон биноми формуласини келтирамиз.  

Маълумки, 



R

b

R

a



,

 да 


3

2

2



3

3

2



2

2

3



3

)

(



,

2

)



(

b

ab

b

a

a

b

a

b

ab

a

b

a







 

бўлади.  Умуман,  ихтиёрий  



N

n

да  

















n

k

k

k

n

k

n

n

n

n

n

n

n

k

k

n

k

n

n

n

n

n

n

b

a

C

b

C

ab

C

b

a

C

b

a

C

a

C

b

а

0

1



1

1

1



0

...


...

)

(



          (8)                                      

бўлади,  бунда 



n

k

k

k

k

k

n

n

n

С

С

k

n

n

...,


2

,

1



,

...


3

2

1



!

,

!



))

1

(



)...(

1

(



1

0







 



(8) тенглик ҳам математик индукция усули ёрдамида исботланади.  

◄ Равшанки, 

1



n



 да 

.

1



1

0

1



b

a

b

С

а

С





 Демак, бу ҳолда (8) тенглик 

ўринли.  Энди  (8)  тенглик    учун  ўринли  бўлсин  деб,  уни 

1



n



  учун  ҳам 

ўринли  бўлишини  кўрсатамиз.  (8)  тенгликнинг  ҳар  икки  томонини 



b

a

  га 



кўпайтириб топамиз: 

.

)



(

)

(



1

1

1



1

1

1













n

n

k

k

k

n

k

n

k

n

n

n

b

b

a

C

C

a

b

a

 

Равшанки,    



k

n

k

n

k

n

С

k

k

n

n

n

n

k

k

n

k

k

n

n

n

С

С

1

1



!

))

1



(

)

1



)...((

1

)



1

)((


1

(

)



)

1

(



(

!

))



2

(

)...(



1

(















 

Демак, 

















1

0

1



1

1

1



1

1

1



1

)

(



n

k

k

k

n

k

n

n

k

n

k

k

n

k

n

n

n

b

a

C

b

b

a

C

a

b

a

 

бўлади. Бу эса (5) тенглик 



1



n

 бўлганда ҳам бажарилишини кўрсатади. ► 

Одатда (5) тенглик Ньютон биноми формуласи дейилади. 



Download 0.51 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling