2-маъруза. Ҳақиқий сонлар тўплами. Режа
Download 0.51 Mb. Pdf ko'rish
|
2-маъруза
- Bu sahifa navigatsiya:
- 17-таъриф.
- Ньютон биноми формуласи
нисбати. Аввал айтганимиздек, рационал сонлар устида, хусусан чекли ўнли касрлар устида бажариладиган амаллар ва уларнинг хоссалари маълум деб ҳисоблаймиз. Айтайлик, иккита мусбат ... ...
, ...
... , 2 1 0 2 1 0
n b a
ҳақиқий сонлар берилган бўлсин. Унда 0 n бўлганда ушбу n n n n n n n n a a a a a a a a а a a a a a a a a а 10 1 ... 10 10 ) 1 ( ... , , 10 ...
10 10 ... , 2 2 1 0 2 1 0 '' 2 2 1 0 2 1 0 '
рационал сонлар учун , ' ' ' n n a a a (4) шунингдек, , 10
10 10 ... , 2 2 1 0 2 1 0 ' n n n n b n n n n b 10 1 ... 10 10 ) 1 ( ... , 2 2 1 0 2 1 0 ' ' рационал сонлар учун ' ' ' n n b b b (5) бўлади.
Энди (4) ва (5) тенгсизликларни қаноатлантирувчи рационал сонларнинг йиғиндиси ' '
n b a лардан иборат { ' '
n b a } тўпламни қараймиз. Равшанки, бу тўплам юқоридан чегараланган. Унда 4-маърузадаги 3- теоремага кўра { ' '
n b a } тўпламнинг аниқ юқори чегараси мавжуд бўлади. 14-таъриф. { ' ' n n b a } тўпламнинг аниқ юқори чегараси a ва b ҳақиқий сонлар йигиндиси дейилади ва b a каби белгиланади: }. { sup ' ' 0 n n n b a b а
(4) ва (5) тенгсизликларни қаноатлантирувчи рационал сонларнинг кўпайтмаси ' '
n b a лардан иборат { ' '
n b a } тўпламни қараймиз. Бу тўплам юқоридан чегараланган бўлади. Шунинг учун унинг аниқ юқори чегараси мавжуд бўлади. 15-таъриф. { ' ' n n b a } тўпламнинг аниқ юқори чегараси a ва b ҳақиқий сонлар кўпайтмаси дейилади ва b a каби белгиланади. }. { sup ' ' 0 n n n b a b а
(4) ва (5) тенгсизликларни қаноатлантирувчи рационал сонларнинг нисбати
'' '
n b а лардан иборат
' ' ' n n b а тўплам юқоридан чегараланган бўлади. 16-таъриф. ' ' ' n n b а тўпламнинг аниқ юқори чегараси a сонининг b сонига нисбати дейилади ва b а каби белгиланади. . sup
' ' ' 0 n n n b а b а
Айтайлик a ва b мусбат ҳақиқий сонлар бўлиб, b a бўлсин. 17-таъриф. { '' ' n n b a } тўпламнинг аниқ юқори чегараси a сонидан b сонининг айирмаси дейилади ва b a каби белгиланади. }. { sup '' ' 0 n n n b a b а
Эслатма. 1) Ҳақиқий сонлар устида бажариладиган қўшиш, кўпайтириш, айириш ва бўлиш амалларини тўплам-нинг аниқ қуйи чегараси орқали ҳам таърифлаш мумкин. Масалан, a ва b ҳақиқий сонлар йиғиндиси қуйидагича таърифланади: } { inf ' ' ' ' 0 n n n b a b а . Ҳақиқий сонларда, юқорида киритилган амаллар ўрта мактаб математика курсида ўрганилган амалларнинг барча хоссаларга эга. 2 0 . Ҳақиқий соннинг даражаси. Аввал ҳақиқий соннинг 0-ҳамда n - даражалари ( N n ) қуйидагича ) ( , ... , 1 та 0
n a a a a а n n
аниқланишини таъкидлаймиз. Теорема (исботсиз). Фараз қилайлик, 0 a ва
N n бўлсин. У ҳолда шундай ягона мусбат x сони топиладики, a x n
бўлади. 18-таъриф. Мусбат ҳақиқий a сонининг n даражали илдизи деб ушбу a x n
тенгликни қаноатлантирувчи ягона x сонига айтилади ва n n a a x 1
каби белгиланади. Айтайлик, a мусбат ҳақиқий сон, r эса мусбат рационал сон бўлсин: N n m n m r a , , , 0 . Бу ҳолда a сонининг r - даражаси қуйидагича
n m r a а 1 аниқланади. 19-таъриф. Фараз қилайлик, 0 , 1 b a ҳақиқий сонлари берилган бўлсин, a сонининг
'
b a тўпламнинг аниқ юқори чегарасига айтилади:
. sup
' 0
b n b а а бунда ...
, ...
, , , , ...
, , , 2 1 0 2 1 0 n n n b b 3 0 . Ҳақиқий соннинг абсолют қиймати. Айтайлик R x сон берилган бўлсин. Ушбу , бўлса 0 агар , , бўлса 0 агар
, х х х x x
миқдор x сонининг абсолют қиймати дейилади. Ҳақиқий соннинг абсолют қиймати қуйидаги хоссаларга эга: 1)
R x сон учун x x x x x x x , , , 0
муносабатлар ўринли, 2)
a x a a x ,
a x a a x , ) 0 (
3) R y R x , сонлар учун ) 0
, , , , y y x y x y x y x y x y x y x y x
бўлади. Бу хоссаларнинг исботи бевосита соннинг абсолют қиймати таърифидан келиб чиқади. Улардан бирини, масалан y x y x
бўлишини исботлаймиз. ◄ Айтайлик, 0 y x бўлсин. Унда y x y x бўлади. y y x x , бўлишини эътиборга олиб топамиз: .
Энди
0 y x бўлсин. Унда )
) ( ) ( y x y x y x бўлади.
y y x x , бўлишини эътиборга олиб топамиз: y x y x y x ) ( ) ( . ► 1-мисол. Ушбу x x x 1 2 1 3 (6) тенгсизлик x нинг қандай қийматларида ўринли бўлади? ◄ Соннинг абсолют қиймати хоссасидан фойдаланиб топамиз:
1 2 ) 1 2 ( 1 3 . Демак, (3) тенгсизлик ихтиёрий R x учун ўринли бўлади. ► Барча манфий бўлмаган ҳақиқий сонлар тўпламини
билан белгилайлик. Равшанки, R R . Ҳар бир
R x ҳақиқий сонга унинг абсолют қиймати x ни мос қўйиш билан ушбу ) : ( :
R f x x f
акслантиришга эга бўламиз. Демак ҳақиқий соннинг абсолют қиймати R тўпламни
тўпламга акслантириш деб қаралиши мумкин. Ихтиёрий
, сонларни олайлик. Ушбу y x
миқдор x ва y нуқталар орасидаги масофа дейилади ва ) , ( y x d каби
белгиланади: y x y x d ) , ( . Масофа қуйидаги хоссаларга эга: 1) ,
) , ( ва 0 ) , (
x y x d y x d
2) ), , ( ) , ( x y d y x d
3) ). ( ), , ( ) , ( ) , ( R z z y d y x d z x d
0 . Бернулли тенгсизлиги. Ньютон биноми формуласи. Ихтиёрий 1 x (
x ) ҳамда ихтиёрий N n учун ушбу nx x n 1 ) 1 ( (7) тенгсизлик ўринли. ◄ Бу тенгсизликни математик индукция усули ёрдамида исботлаймиз. Равшанки, 1 n да (7) тенгсизлик (тасдиқ) ўринли бўлади . 1
x x
Энди N n да (7) муносабат ўринли деб, уни 1
учун ҳам ўринли бўлишини кўрсатамиз. (7) тенгсизликнинг ҳар икки томонини x 1 га кўпайтириб топамиз: . )
( 1 ) 1 ( 1 ) 1 ( ) 1 ( ) 1 ( 2 1
n nx x n x nx x n
Математик индукция усулига биноан (4) муносабат ихтиёрий N n
учун ўринли бўлади.► (7) тенгсизлик Бернулли тенгсизлиги дейилади. Энди Ньютон биноми формуласини келтирамиз. Маълумки, R b R a , да
3 2 2 3 3 2 2 2 3 3 ) ( , 2 ) ( b ab b a a b a b ab a b a
бўлади. Умуман, ихтиёрий N n да n k k k n k n n n n n n n k k n k n n n n n n b a C b C ab C b a C b a C a C b а 0 1 1 1 1 0 ...
... ) ( (8) бўлади, бунда n k k k k k n n n С С k n n ...,
2 , 1 , ...
3 2 1 ! , ! )) 1 ( )...( 1 ( 1 0
(8) тенглик ҳам математик индукция усули ёрдамида исботланади. ◄ Равшанки, 1
да . 1 1 0 1 b a b С а С Демак, бу ҳолда (8) тенглик ўринли. Энди (8) тенглик n учун ўринли бўлсин деб, уни 1
учун ҳам ўринли бўлишини кўрсатамиз. (8) тенгликнинг ҳар икки томонини b a га кўпайтириб топамиз: . ) ( ) ( 1 1 1 1 1 1 n n k k k n k n k n n n b b a C C a b a
Равшанки, k n k n k n С k k n n n n k k n k k n n n С С 1 1 ! )) 1 ( ) 1 )...(( 1 ) 1 )((
1 ( ) ) 1 ( ( ! )) 2 ( )...( 1 ( Демак, 1 0 1 1 1 1 1 1 1 1 ) ( n k k k n k n n k n k k n k n n n b a C b b a C a b a
бўлади. Бу эса (5) тенглик 1
бўлганда ҳам бажарилишини кўрсатади. ► Одатда (5) тенглик Ньютон биноми формуласи дейилади. Download 0.51 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: |
ma'muriyatiga murojaat qiling