2-ma’ruza xromotografiya va xromotografik taxlil usullari reja

1. Qo‘zg‘almas va harakatchan fazalaming fizik tabiatiga qarab suyuqlik xromatografiyasi (harakatchan faza suyuq bo’lganida) va gaz xromatografiyasi (harakatchan faza gaz bo’lganida).
Suyuqlik xromatografiyasini o‘z navbatida qo‘zg‘almas fazaning agregat holatiga qarab qattiq-suyuq fazali xromatografiyaga (QSX) (qo‘zg‘almas faza qattiq modda) va suyuq-suyuq fazali xromatografiyaga (SSX) (qo‘zg‘almas fazasi suyuqlik) ajratish mumkin.
≪Suyuqlik-suyuqlik≫ xromatografiyasi (SSX) ko‘pincha taqsimlovchi xromatografiya, deb yuritiladi.
Gaz xromatografiyasi qo‘zg‘almas fazaning agregat holatiga qarab ≪gaz-adsorbsion≫ (GAX) va ≪gaz-suyuqlik≫ xromatografiyasiga (GSX) yoki gaz taqsimlovchi xromatografiyaga bo’linadi.
2. Sorbsiya mexanizmiga qarab xromatografiya molekular va xemosorbsion xromatografiyaga bo’linadi. Molekular xromatografiyada qo'zg'almas (sorbent) bilan ajratilayotgan aralashmaning tarkibiy qismlari orasidagi o‘zaro ta'sir kuchlari tabiati bo‘yicha molekulalararo Van-der-Vaals kuchlaridir. Xemosorbsion xromatografiyaga ion almashish. cho‘ktirish, kompleks hosil qilish (yoki ligand almashish), oksidlanish-qaytarilish xromatografiyasi kiradi.
Xemosorbsion xromatografiyada tegishli kimyoviy reaksiyalar sorbsivaga sabab bo’ladi.
3. Xromatografiyalash usullari bo‘yicha frontal, ochiltirish (elyuent) va siqib chiqarish xromatografiyalariga bo’linadi. Tahliliy kimyoda ko'pincha, ochiltirish usuli qo’llaniladi.
4. Bajarish texnikasi bo‘yicha kolonkali (nayli) xromatografiya (qo'zg’almas faza nayda joylashtirilgan) va yuza qog‘oz xromatoyrnfiyasi hamda yupqa qatlamli xromatografiyalarga (qo‘zg‘almas fa za sobent qog’oz varagiga yoki shisha va metall plastinkaga yupqa qatlam qilib joylashtirilgan) ajratiladi.
Xromatografik tahlilning mohiyati quyidagilardan iborat.
Kolonkaga (sorbentning yupqa qatlamiga, yoki qog‘oz lentaga) ajratiladigan aralashmadan ozgina (qo‘zg‘almas faza sig’imidan juda kichik hajmda) solinadi. Aralashmaning tarkibiy qismlari sorbentning yuqori qatlamlarida (tekis yuzadagi xromatografiyada esa namuna solingan joyda) yutila boshlaydi. Bunda yaxshi yutilmaydigan component kolonka bo‘ylab keyingi qatlamlarga (qog‘ozda dog‘ning chekkalari tomon) yaxshi yutiladiganlariga nisbatan kattaroq tezlik bilan o’tadi. Dastlabki xromatogramma hosil bo’ladi, unda aralashma tarkibiy qismlarga hali to’liq ajralmagan bo’ladi. Aralashmani tarkibiy qismlariga to’liq ajratish uchun dastlabki xromatogrammani ochiltirish (aralashma tarkibiy qismlarini erituvchida eritish) kerak. Buning uchun xromatografik kolonka biror erituvchi bilan yuviladi.
Xromatogramma ochiltirilganda aralash zonalar alohida zonalarga ajraladi, ularning har birida alohida modda bo’ladi, keyin bu zonalar kolonka bo'ylab aralashib ketadi.