2-maruza yo‘l harakati xizmati majmualari reja

3.Avtomobil yo‘llariga xizmat qilish komplekslarining tasnifi va joylashishi
Harakat xizmati kompleksi deganda harakat ishtirokchilariga turli xizmatlarni taklif etadigan korxonalar joylashgan inshootlar majmui tushuniladi. Turli xizmat korxonalarining bitta kompleksga birlashishiga sabab, bir tomondan haydovchi va yo‘lovchilarning turli xizmatlarga bo‘lgan ehtiyojini imkoni boricha to‘liq qanoatlantirish bo‘lsa, ikkinchi tomondan hududdan oqilona foydalanish, xizmat korxonalari uchun inshootlar qurilishiga sarflanadigan kapital samaradorligini oshirish bo‘ladi. Alohida korxonalarni bitta kompleksga birlashtirish ma’lum sharoitda ularning rentabelligini oshiradi.
Eng to‘liq ko‘rinishida xizmat kompleksi haydovchilar va yo‘lovchilarning dam olishi, ovqatlanishi, tunashi uchun mo‘ljallangan korxona va inshootlar bilan birga transport vositalarini yonilg‘i bilan ta’minlash, moylash, ularga texnik xizmat qilish inshootlarini ham o‘zi ichiga oladi.
Dam olish vaqtiga qarab qisqa va uzoq dam olish joylari bo‘ladi. 30 daqiqadan oshmaydigan dam olish qisqa dam olish deyiladi, lekin ba’zan qisqa dam olishga mo‘ljallangan joylar uzoqroq (1-2 soat) dam olish uchun ham ishlatiladi. Albatta, har qanday katta xizmat kompleksida haydovchilar va yo‘lovchilarning qisqa dam olishi uchun sharoit bo‘ladi. Lekin qisqa dam olishga ehtiyoj uzoq dam olishga ehtiyojga nisbatan ko‘proq bo‘ladi. Shuning uchun avtomobil yo‘llari yoqasida qisqa dam olishga mo‘ljallangan maxsus maydonchalar, manzara tomosha qilinadigan joylar quriladi. Bunday maydonchalar avtomobilchilarni jalb qiladi. Qisqa dam olish maydonchalarini joylashtirish va jihozlash katta e’tibor talab qilgani uchun ularni alohida ko‘rib chiqish maqsadga muvofiq bo‘ladi.
Dam olish maskanlari, odatda, yaqin joyda joylashgan bo‘lishi kerak:
- tabiiy sharoitlarda suv omborlari (qirg‘oqbo‘yi polosalari bundan mustasno), bog‘lar, boshqa jozibali joylar;
- tarixiy va madaniyat yodgorliklari;
ommaviy tashrif va xizmat ko‘rsatish punktlari (oziq-ovqat stansiyalari, tuxtab turish joylar, yoqilg‘i quyish shoxobchalari, do‘konlari va boshqalar);
- yirik aholi punktlariga kirishlar;
- kelajakda mahalliy ahamiyatga ega bo‘lishi mumkin bo‘lgan turdagi sun’iy inshootlarning yagona turi.
Rejalashtirish yechimlariga muvofiq, dam olish joylari quyidagilarga bo‘linadi:
- qo‘shilish ("cho‘ntak") turdagi;
- asosiy yo‘ldan chiqib ketish. 3 m balandlikda va undan yuqori yo‘llarda avtomobil yo‘lidan o‘tayotganda qo‘shilish turdagi dam olish joylarini tashkil etishga yo‘l qo‘yilmaydi.
Kichkina dam olish joylarida uchta asosiy hududni ajratish kerak:
- mashinalar to‘xtab turish joyi va manevr maydoni: avtomobil, yuk mashinalari va avtobuslar uchun alohida;
- dam olish maskani: skameykalar, pavilonlar yoki suxbat qurish joyi va boshqalar.
- Sanitariya zonasi: konteyner, chiqindixonasi, hojatxonasi.
Belorusiyada I va II sinf jihozlash darajasi bo‘yicha katta dam olish maydoni tavsiya etiladi. Rasm. 2.1, 2.2, 2.3.

2.1-rasm. II sinf katta dam olish maydoni, 20 avtomobil uchun mashinalar va 8 ta yuk avtomobillari (avtobuslar), alohida yashil maydonlardan ajratilgan yo‘l
1 – sekinlanish polosasi; 2 - kirish; 3 – o‘tish; 4 - manevr qilish uchun yo‘l; 5 – chiqish joyi; 6 - tezlanish tasmasi; 7 - avtomobillarni to‘xtash zonalari; 8 - yuk mashinalari uchun to‘xtash zonasi; 9 - dam olish maskani; 10 - piyoda yurish hududi; 11 - yashil ekinlarni ajratish zonasi; 12 - ajratish orolchalari; 13 - piyoda yo‘llari; 14 - yashil maydonlar

2.2-rasm. II sinf sinf katta dam olish maydoni, 20 avtomobil uchun mashinalar va 8 ta yuk avtomobillari (avtobuslar), alohida yashil maydonlardan ajratilgan yo‘l

1 – sekinlanish polosasi; 2 - kirish; 3 – o‘tish; 4 - manevr qilish uchun yo‘l; 5 – chiqish joyi; 6 - tezlanish tasmasi; 7 - avtomobillarni to‘xtash zonalari; 8 - yuk mashinalari uchun to‘xtash zonasi; 9 - dam olish maskani; 10 - piyoda yurish hududi; 11 - yashil ekinlarni ajratish zonasi; 12 - ajratish orolchalari; 13 - piyoda yo‘llari; 14 - yashil maydonlar
15 - hojatxonali (WC) yo‘l bo‘ylarining xizmat ko‘rsatish ob’ektlari zonasi

2.3-rasm. I sinf 31 ta avtomobil va 12 ta yuk mashinasi (avtobus) uchun otopark bilan yashil maydonli grunt uyumi bilan ajratilgan katta dam olish maydoni:
1 – sekinlanish polosasi; 2 - kirish; 3 – o‘tish; 4 - manevr qilish uchun yo‘l; 5 – chiqish joyi; 6 - tezlanish tasmasi; 7 - avtomobillarni to‘xtash zonalari; 8 - yuk mashinalari uchun to‘xtash zonasi; 9 - dam olish maskani; 10 - piyoda yurish hududi; 11 - yashil ekinlarni ajratish zonasi; 12 - ajratish orolchalari; 13 - piyoda yo‘llari; 14 - yashil maydonlar 15 - hojatxonali (WC) yo‘l bo‘ylarining xizmat ko‘rsatish ob’ektlari zonasi

I sinf katta dam olish joylarida quyidagi maydonlar ajratilishi kerak:
- harakatlanish maydoni: sekinlashuv tasmasi, kirish, o‘tish yo‘li, manevr qilish, chiqish, tezlanish tasmasi;
-to‘xtash maydoni: avtomobillar, yuk mashinalari va avtobuslar uchun alohida
- xizmat ko‘rsatish maydoni: yo‘l tomonlari xizmat ko‘rsatish inshootlari (mehmonxona, yoqilg‘i stantsiyasi, do‘kon, kiosk, dush, va hokazo) va yurish joyi;
- jihozlash zonasi: dam olish maskani (skameykalar, bolalar maydonchasi, pavilon yoki gazebo va boshqalar); rekonstruksiya qilinadigan maydonlarni bir qator o‘tish yo‘llaridan ajratish uchun ajratish zonasi; Mashinalar joylarini ajratish uchun ajratiladigan orollar; piyoda yo‘llar va trotuarlar; sanitariya zonasi (konteyner, chiqindilar); boshqa joylar (yashil joylar va boshqalar).
II sinf katta dam olish joylarida xizmat ko‘rsatish maydoni mavjud bo‘lmasligi mumkin.
Bir yo‘nalishli yo‘llarning qatnov qismining kengligi 4,5 m, ikki tomonlama yo‘l - 6,0 m bo‘lishi kerak, egridagrilarda radiusiga qarab qatnov qismining kengligi oshirilishi kerak.
Har bir dam olish maskanida fizik imkoniyati cheklangan haydovchilar uchun kamida 3,5 m kengligi bo‘lgan 2 ta avtomobil maydoni ajratilishi kerak. Bunday joylarda jadvalli yo‘l belgisi bilan belgilanishi kerak. Diagonalli avtoturargohlar yashil maydonlardan soyalarni yaratish uchun bir necha ajratish orollari bilan ajralib turilishi kerak. Ajratuvchi orollaridagi yashil ekishning kengligi kamida 3 m bo‘lishi kerak.
Dam olish maydoni avtotransport maydonidan 10 metrdan kam bo‘lmagan masofada joylashishi kerak. Dam olish maskanining qoplamasi piyodalar harakati uchun qulay (monolit materiallar yoki yig‘ma plitalar) va toza bo‘lishi kerak.
Katta hududlar suv manbalari bilan jihozlanishi mumkin. Suv manbalari tabiiy yig‘ma devor, quvurlar, lotoklar, kichik havzalar yondoshuvlar bilan jihozlangan tabiiy (ariqcha, buloq) yoki maxsus tashkil etilgan (quduq, suv olish uskunalari) bo‘lishi mumkin.
Sanitariya maydoni asosiy yo‘l va dam olish maskani tomonida ko‘rsatilmasligi kerak, buning uchun axborot beruvchi belgilar-ko‘rsatkichlar o‘rnatilgan bo‘lishi kerak. Dam olish maydonidan sanitariya maydoniga qadar masofa kamida 25 m bo‘lishi kerak. Axlatdon avtmobil tuxtash joyi, xizmat ko‘rsatish va dam olish joylarida bo‘lishi zarur. Birinchi toifadagi yaxshi jihozlangan dam olish maskanlari hojatxonalar bilan jihozlangan bo‘lishi kerak. Dam olish maskanlarida hojatxonalar sanitariya zonasida o‘rnatiladi.
Respublikaning avtomobil yo‘llarida yo‘l bo‘yida xizmat ko‘rsatishni rivojlantirish uchun umumiy sxema bo‘yicha hojatxonalarni boshqa dam olish joylariga joylashtirish mumkin.
Dam olish joylarini loyihalashda atrof-muhit muhofazasi va tabiiy drenaj tizimini o‘rnatish uchun chora-tadbirlar nazarda tutilishi kerak. Yon tomonlarda dam olish joylarini qurishda suv ob’ektlari hududida yomg‘ir kanalizatsiyasi va kichik suv tindirgich tashkil qilish kerak.
Tabiiy suv ob’ektlari yaqinidagi dam olish joylarini joylashtirganda, rezina, yog‘lar va h.k.larni tushishidan tashqari rejalashtirish va konstruktiv choralarni amalga oshirish kerak.
Dam olish maskanlari I -a, I -b va II toifadagi yo‘llardan kamida 10 m, III toifali yo‘llardan kamida 4 m masofada yashil daraxtlar ekilgan yoki tuproqli uyumlar bo‘lishi kerak.
Vaqtincha dam olish joylari, ularning tabiati va kattaligiga qarab, mehmonxonani, otel yoki kemping, shuningdek, ovqatlanish xonalarini o‘z ichiga olishi kerak. O‘z navbatida kafe, bufet, oshxonalar va restoranlar beriladi (2.4-rasm).
Xizmat komplekslarida transport vositalarini ta’mirlash uchun yoqilg‘i quyish shoxobchalari, xizmat ko‘rsatish stantsiyalari, texnik yordam punktlari, yuvish punktlari (odatda shaharlarga kirish joylarida) kiradi.
Xizmat komplekslarining juda muhim elementi avtomobilni vaqtinchalik yoki uzoq muddatli saqlash uchun joylardir.
Sayyohlik marshrutlarida, dam olish joylarida va yo‘lovchilar va haydovchilar uchun uzoq vaqt dam olishlari mumkin bo‘lgan (2 kundan ortiq) dam olish joylarida avtopansionlarni qurish zarur.

2.4-rasm. I sinf 31 ta avtomobil va 12 ta yuk mashinasi (avtobus) uchun otopark bilan yashil maydonli grunt uyumi bilan ajratilgan katta dam olish maydoni:
1 – sekinlanish polosasi; 2 - kirish; 3 – o‘tish; 4 - manevr qilish uchun yo‘l; 5 – chiqish joyi; 6 - tezlanish tasmasi; 7 - avtomobillarni to‘xtash zonalari; 8 - yuk mashinalari uchun to‘xtash zonasi; 9 - dam olish maskani; 10 - piyoda yurish hududi; 11 - yashil ekinlarni ajratish zonasi; 12 - ajratish orolchalari; 13 - piyoda yo‘llari; 14 - yashil maydonlar 15 - hojatxonali (WC) yo‘l bo‘ylarining xizmat ko‘rsatish ob’ektlari zonasi

Xizmat ko‘rsatish ob’ektlari va ularning komplekslari joylashuvi yo‘lning funksional ahamiyatiga, u yerda transpor vositalarining jadalligi va tarkibi va atrofdagi yerlarning tabiatiga bog‘liqdir. Komplekslarning strukturasi ko‘rsatilgan omillarga qarab farq qiladi, lekin ko‘p hollarda uni ifodalash mumkin.

Vengriyada avtomobil magistrallari uchun to‘rt xil xizmat komplekslari nazarda tutilgan, ularning joylashish chizmasi ishlab chiqilgan. A turdagisiga yirik kompleks kiradi, uning tarkibida AYQSh, TXS, restoran, bufet, do‘kon bo‘ladi. V turi AYQSh, kafe va do‘kondan iborat bo‘ladi. Bu ikkala kompleks o‘rtasida xizmat inshootlari qurilgan S dam olish maydonchalari, D avtomobil qo‘yish joylari va manzarali joylar bo‘ladi. Bu komplekslarning joylashishi 2.2-rasmda ko‘rsatilgan. Albatta, chizma sodda chizilgan. Hayotda xarakat xizmati komplekslari aholi punktlarining joylashishi, manzaraning xususiyatiga mos qilib joylashadi. Misol uchun, biz misol qilayotgan Vengriyadagi M-7 magistralning Budapeshtdan Balatondagi Izmardi shahri o‘rtasidagi 100 kilometrlik qismida V turdagi bitta kompleks (Budapeshtdan 82 km da), kafeli ikkita AYQSh (10 va 92 km da) va har 8-12 km da yo‘lning ikki tomonida dam olish maydonchalari bor.

Fransiyada harakat xizmati komplekslarining to‘rt xili mavjud:
40 avtomobilga mo‘ljallangan, sanitariya qurilmasi bo‘lgan to‘xtash maydonchasi. Bunday maydonchaning sahni taxminan 10 ming m² bo‘ladi va yo‘l yoqasida joylashgan bo‘ladi;
sahni taxminan 20 ming m² bo‘ladigan, yo‘ldan uzoqroqda joylashgan avtomobil qo‘yish joyi; avtomobil qo‘yish joyida 80 ta yengil va yuk avtomobiliga mo‘ljallangan alohida mashina qo‘yish joylari, sanitariya qurilmalari bo‘ladi;
200 ta yengil va yuk avtomobili joylashadigan alohida mashina qo‘yish joylari, AYQSh, oziq-ovqat mahsulotlari sotish punkti, sanitariya qurilmalaridan iborat bo‘ladigan oddiy xizmat stansiyasi; oddiy xizmat stansiyasining sahni taxminan 40 ming m² bo‘ladi;
asosiy xizmat stansiyasida 400 ta yengil va yuk avtomobili joylashadigan alohida mashina qo‘yish joylari, o‘z-o‘ziga xizmat qilish oshxonasi, restoran, sayyohlik byurosi, estaliklar sotiladian punkt, mehmonxona bo‘ladi; asosiy xizmat stansiyasining sahni 80 ming m² bo‘ladi.
Fransiya statistikasi ma’lumotlariga ko‘ra to‘xtash va mashina qo‘yish maydonchalaridan foydalanadigan soni ko‘p, og‘ir avtomobil haydovchilari esa shunday joylarda tunab qolishadi. Oddiy va asosiy xizmat stansiyalariga keluvchilar soni ularning joylashishiga bog‘liq bo‘ladi. Yo‘ldan o‘tadigan avtomobillarning 3 foizidan 7 foizigacha ularga yoqilg‘i quyish uchun kiradi, yo‘lovchilar va haydovchilarning 1,15 foizidan 8 foizigacha oshxona va restoranlarda ovqatlanish uchun to‘xtashadi. Asosiy xizmat markazlari orasidagi masofa 100 km, oddiylari o‘rtasidagi masofa 30-40 km, mashina qo‘yish maydonchalarining orasi 20 km va to‘xtash maydonchalarining orasi 10 km ni tashkil qiladi.
Avtomobil yo‘llari loyihasi tuzilganda uch xil xizmat komplekslari bo‘lishi tavsiya qilinadi:
I kompleks – dam olish maydonchasi, savdo punkti, transport vositalari egalari o‘z-o‘ziga texnik xizmat qiladigan inshootlar;
II kompleks – ovqatlanish korxonasi, savdo punkti, AYoQSh, texnik yordam punkti;
III kompleks – motel, ovqatlanish korxonasi, savdo punkti, AYoQSh, TXS.



2.5-rasm. I, II va III toifa xizmat komplekslarining yo‘lda joylashishi chizmasi: a - I va II toifa; b – III toifa; v - IV va V toifa.

Agar IV va V toifa yo‘llar yaqinida avtomobilchilar ko‘pchiligini jalb qiladigan tabiiy va tarixiy obidalar bo‘lsa ularda ham III tur komplekslarini qurish mumkin bo‘ladi. Xizmat komplekslarini joylashtirish masalasida yana quyidagi tavsiyalarga ham amal qilish lozim. I tur komplekslarini sayohlar va boshqa harakat ishtirokchilarining diqqatini tortadigan manzarali joylarda joylashtirish kerak. Bunday joylarga daryo, ko‘l, boshqa suv havzalari qirg‘og‘i, o‘rmondagi ochiq joylar, daraxtlar to‘p o‘sgan, tarixiy yodgorliklar bo‘ladigan, tabiiy diqqatga sazovor joylar kiradi. I tur xizmat kompleksi bilan unga yaqin aholi punkti o‘rtasidagi masofa kamida 1 km bo‘lishi kerak. II tur komplekslar aholi zich joylashgan, shaharlar orasidagi masofa kam bo‘ladigan yerlarda bo‘lishi kerak. Aholi yashamaydigan joylarda III tur komplekslarini qurish tavsiya qilinadi.