2-Mavzu: Adabiyot so‘z san’ati va badiiylik mezonlari Reja

Badiiy adabiyot so‘zning san’ati sifatida. Adabiy jarayon 
Badiiy adabiyot (lot. «Maktub», «xat» dan) - dunyoni adabiy so‘z bilan 
o‘zlashtiradigan san’at turi. 
San’at hayotni badiiy obrazlarda ko‘paytirish deb ataladi. Bu har doim 
insoniyatning ma’naviy hayotidagi eng muhim omillardan biri bo‘lgan va biri 

---

hisoblanadi, Chunki u rag‘batlantiradi ijodiy faoliyat, inson hayotini hissiy tajribalar 
va mulohazalar bilan boyitadi.Mavjud turli xil turlari san’at. ular shartli ravishda uch 
turga bo‘linadi. 
Birinchisi, rasm, haykaltaroshlik va me’morchilik, badiiy fotosuratlarni o‘z 
ichiga olgan kosmik san’at turlarini o‘z ichiga oladi. Ular «fazoviy» nomiga ega, 
Chunki ular tasvirlaydigan narsalar kosmosda qotib qolgandek, odam tomonidan 
harakatsiz shaklda qabul qilinadi. 
Ikkinchi turi - vaqtinchalik san’at, unga musiqa, ashula, raqs, pantomima va 
fantastika kiradi. Ular vaqtinchalik deb nomlanadi, Chunki tasvirning statik 
shaklidan farqli o‘laroq, xarakterli mekansal san’at, ular Rossiyada, ma’lum bir vaqt 
ichida sodir bo‘ladigan rivojlanishida hayotni ko‘paytiradilar. 
Uchinchi tur - bu ikkala fazoviy va vaqtinchalik turlarning elementlarini 
birlashtirgan sintetik san’at turlari. Teatr, kino va televideniedagi obraz shakli ham 
kosmosda, ham vaqt ichida amalga oshiriladi. 
San’at turlari, shuningdek, ularning asarlari joylashgan va hayotni badiiy 
takrorlash uchun foydalanadigan materiallari bilan ajralib turadi. Bunday «moddiy» 
xususiyatlar uchun biz adabiyotni so‘z san’ati deb ta’riflaymiz, masalan, 
haykaltaroshlik bilan - tosh yoki loydan yasalgan san’at, rasm - bo‘yoq, tank - ritmik 
tana harakatlari san’ati, pantomima - imo-ishoralar va mimika, musiqa - tovushlar 
va va boshqalar. 
Adabiyot – bu san’atning eng yuqori shakli, uning boshqa turlaridan afzalliklari 
bor, Chunki u so‘z bilan ishlaydi, shuning uchun u insonning qiyofasi, ichki va tashqi 
dunyosi, uning nozik tajribalarini ochib berishda cheklanib qolmaydi. Bu uning 
boshqa san’at turlaridan asosiy farqi. So‘zning ma’nosi uning ilohiy mohiyati e’lon 
qilingan Injilda (Yuhanno Xushxabarida) ta’kidlangan. So‘z adabiyotning moddiy 
va ma’naviy aloqalarini yaratadigan asosiy elementidir. 
Demak, so‘z adabiy obrazning materialidir. Hatto nemis faylasufi Hegel ham 
bu so‘zni eng plastik material deb atagan. So‘z yordamida - bu eng moslashuvchan 
material - deyarli barcha boshqa san’at turlari tasvirlangan narsalarni ko‘paytirish 
mumkin. Shunday qilib, she’riyat musiqaga uning tovushli tashkiloti yordamida 
yaqinlashadi. Nasriy og‘zaki tasvirlar plastik tasvir xayolotini va boshqalarni 
yaratishi mumkin. Bundan tashqari, bu so‘z inson nutqini tasvirlashga imkon 
beradigan yagona badiiy materialdir. So‘zlar tovushni, rangni, hidni tavsiflashi, 
kayfiyatni etkazishi, ohangni «aytishi», rasmini «bo‘yashi» mumkin. Og‘zaki tasvir 
tasviriy va musiqiy bilan raqobatlasha oladi. Va shunga qaramay uning chegaralari 
bor. Adabiyot faqat so‘zlardan foydalanadi. 
Tarixdan oldingi davrlarda adabiyot og‘zaki ravishda mavjud bo‘lgan. Yozuv 
paydo bo‘lishi bilan adabiyot rivojida yangi bosqich boshlandi, garchi folklor 
bugungi kungacha adabiyotning asosi sifatida ahamiyatini yo‘qotmaydi. Adabiyot 

---

badiiy matnning uch jinsida (jinsi) mavjud: epik (so‘zma-so‘z - hikoya), lirikalar 
(so‘zma-so‘z - nimadir, lira sadosi ostida ijro etiladi), drama (so‘zma-so‘z - harakat). 
Bir farq boshqasidan badiiy obrazni shakllantirish usuli bilan farq qiladi. Masalan, 
dramaturgiya sahnada ijro etish uchun mo‘ljallangan asarlarni, uning janrlari: fojia, 
komediya, drama, melodrama, farslarni birlashtiradi. Lirikalar ko‘pincha syujetsiz 
bo‘lib, yuqori emotsionallik, sub’ektivlik, badiiy obrazning boyligi bilan ajralib 
turadi. Dostonning maqsadi bir qator voqealar to‘g‘risida izchil hikoya qilishdir. 
Yozma adabiyotda epik janrlar roman, hikoya, qissa, hikoya, ocherkdir. Ushbu 
janrlarning har birining xususiyatlari ham aniqlik kiritishni talab qiladi. Masalan, 
tarixiy afsonalar antik davr O‘rta asr ritsarlari va kulgili romanlari uchun asos bo‘lib, 
keyinchalik kundalik, tarixiy, sarguzasht, sevgi va boshqa romanlarga aylandi. 
Boshqa biron bir badiiy tajriba o‘rnini bosa olmaydi badiiy o‘qish. Bu 
adabiyotning tabiiy nutqqa tayanishi bilan izohlanadi, unda insoniyat tajribasi 
jamlangan, uni ijodiy idrok etishga yo‘naltirilganligi, xayolot ishi, fantaziya va 
chuqur ma’noga ega bo‘lish (subtekst).San’at turlari alohida emas, ular bir-biri bilan 
aloqada bo‘lib, bir-birini to‘ldiradi, inson hayotini, uning qalb tubini keng va har 
tomonlama ochib beradi. Har bir tur jahon badiiy madaniyati xazinasiga o‘ziga xos, 
yangi va o‘ziga xos narsalarni qo‘shadi. Xususan, mifologik va adabiy syujetlar va 
motivlar ko‘pincha boshqa san’at turlari - rasm, haykaltaroshlik, teatr, balet, opera, 
musiqa, kino uchun ko‘plab asarlar uchun asos bo‘lib xizmat qiladi. 
Jahon adabiy jarayoni - bu rivojlanayotgan jahon adabiyotining tarixiy harakati 
murakkab ulanishlar va o‘zaro ta’sirlar. Bu ayni paytda qadimgi zamonlardan to 
hozirgi kungacha axloqiy, axloqiy va badiiy qadriyatlarni yaratish va to‘plash 
tarixidir. Jahon (dunyo) adabiyoti - XIX asrda Iogann Volfgang Gyote tomonidan 
kiritilgan atama. Gyotening jahon adabiyoti haqidagi tushunchasi o‘zaro ta’sirga 
kirishib, shu bilan birga o‘ziga xosligi va o‘ziga xosligini saqlab qolgan alohida 
millatlarning adabiyotlarini birgalikda rivojlantirishni nazarda tutadi.Ma’lum 
vaqtgacha har bir mamlakatda adabiy jarayon nisbatan yopiq, mutlaqo milliy 
xarakterga ega edi. Ammo iqtisodiy rivojlanishi bilan va madaniy aloqalar ko‘plab 
milliy va mahalliy adabiyotlardan bittasi jahon adabiyoti.Jahon adabiy jarayoni turli 
xil rivojlanish tufayli milliy adabiyotlar, o‘zlarining o‘ziga xos xususiyatlariga ega, 
ammo shu bilan birga umuman adabiyotga xos bo‘lgan umumiy naqshlar 
mavjud.Turli mamlakatlarda adabiy jarayon va milliy madaniyatlar shunga 
o‘xshash bosqichlarni bosib o‘tadi va janrlar, uslublar va uslublarning rivojlanishi 
buni aks ettiradi. 
Milliy adabiyot - bu alohida millat, xalqning o‘ziga xos milliy o‘ziga xos 
xususiyatiga ega bo‘lgan, bir qator omillar (birinchi navbatda odamlar mentaliteti) 
bilan belgilanadigan va ma’lum millatlar vakillari ijodiga xos bo‘lgan moddiy va 
rasmiy-uslubiy xususiyatlar tizimida takrorlanadigan adabiyotdir.Rivojlanish va 

---

ishlash adabiy jarayon ma’lum bir davr uchun ham, millat, mamlakat, dunyo tarixi 
davomida ham sodir bo‘ladi. Jahon adabiyoti tarixida rivojlanishning bir necha 
bosqichlari ma’lum.Har bir Yozuvchi ham yaqin, ham uzoq (vaqt va makonda) 
o‘tmishdoshlarning, ichki va adabiy jarayon ishtirokchilarining an’analariga 
tayanadi. xorijiy adabiyotlar, ma’lum darajada barcha tajribadan foydalangan 
holda badiiy rivojlanish insoniyat.Adabiy jarayonda adabiyotning boshqa san’at 
turlari bilan, madaniy va ijtimoiy hodisalar bilan, fan, falsafa bilan o‘zaro ta’siri 
muhim rol o‘ynaydi. Adabiyot tarixi jamiyat tarixi bilan chambarchas bog‘liq, 
ammo uning o‘ziga xos, ichki qonuniyatlari mavjud. 
Nazorat savollari 
1.San’at turlariga nimalar kiradi? 
2.Adabiyot san’at turi sifatida? 
3.So‘z adabiyotning asosiy quroli sifatida? 
4.Adabiyotning estetika bog‘liqligi qanday? 
5.Badiiylikning mezonlariga nimalar kiradi?